انواع نزول وحی به پیامبر(ص): تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۳:۰۴

سؤال

با آن‌که مقام پیامبر خاتم(ص) از جمیع انبیاء بالاتر است، چرا خداوند متعال به هنگام نزول وحی و آیات قرآنی، آن حضرت را همچون موسی(ع)، مورد خطاب مستقیم قرار نداده و جبرئیل را مأمور ابلاغ فرموده است؟

وحی در برخی مواقع به صورت مستقیم و بدون واسطه از سوی خداوند بر پیامبر (ص) نازل می‌شد که در آن حالت، پیامبر دچار تغییرات جسمی و روحی خاصی می‌گردید. در مواقع دیگر، جبرئیل به عنوان واسطه، پیام خدا را به پیامبر منتقل می‌کرد. همچنین، گاهی وحی از ورای حجاب و بدون مشاهده جبرئیل به پیامبر می‌رسید.

پیامبر اسلام(ص) همانند دیگر پیامبران از جمله حضرت موسی(ع)، انواع گوناگون وحی را دریافت کرده‌اند؛ وحی مستقیم و بدون واسطه یکی از انواع این وحی‌ها بود. این اشکال مختلف وحی نشان‌دهنده تنوع و عمق ارتباط پیامبران با خداوند متعال است.

انواع وحی در قرآن

قرآن انواع وحی را اینگونه بیان کرده است: ﴿وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكيمٌ؛ و شايسته هيچ انسانى نيست كه خدا با او سخن گويد، مگر از راه وحى يا از پشت حجاب، يا رسولى مى‏فرستد و بفرمان او آنچه را بخواهد وحى مى‏كند؛ چرا كه او بلندمقام و حكيم است!﴾(شوری:۵۱) بر اساس این آیه، وحی سه گونه است:

وحیِ مستقیم درونی (الهام یا القای بی‌واسطه): در این حالت خداوند بدون واسطه فرشته، معنا و حقیقت را در قلب پیامبر قرار می‌دهد. این نوع وحی گاهی هم ممکن است در خواب باشد. ^[۱] ^[۲]
ارسال فرشته وحی (جبرئیل): در این نوع، خداوند فرشته‌ای را می‌فرستد تا پیام او را به پیامبرش برساند. .^[۳]
سخن گفتن خدا «از پشت پرده» (خطاب غیرمستقیم): در این وضعیت، پیامبر صدایی را می‌شنود ولی چیزی را نمی‌بیند. مانند گفت‌وگوی الهی با حضرت موسی(ع) در طور.^[۴]

کیفیت نزول قرآن بر رسول خدا(ص)

وحی مستقیم و بدون واسطه

هنگامی که وحی بدون واسطه جبرئیل بر حضرت محمد(ص) نازل می‌شد، حالتی بر وی عارض می‌شد، سر او به زیر می‌افتاد، رنگ صورتش تغییر می‌کرد و عرق از صورت او جاری می‌شد، حاضران در جلسه نیز تحت تأثیر این وضع قرار می‌گرفتند؛^[۵] از امام صادق(ع) سوال شد که آن حالت مدهوش مانند که به پیامبر(ص) هنگام وحی دست می‌داد، چه بود؟ پاسخ داد: «ذَاكَ إِذَا لَمْ يَكُنْ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَحَدٌ ذَاكَ إِذَا تَجَلَّى اللَّهُ لَهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ تِلْكَ النُّبُوَّه يَا زُرَارَه وَ أَقْبَلَ بِتَخَشُّعٍ؛ این هنگامی بود که در میان او و خداوند هیچ‌کس واسطه نبود و خداوند مستقیماً بر او تجلی می‌کرد.» ^[۶]

نزول وحی به وسیله جبرئیل

وحی الهی به پیامبر(ص) از طریق جبرئیل(فرشته وحی) نازل می‌شد: ﴿قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْريلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرى‏ لِلْمُؤْمِنينَ؛ بگو: كسى كه دشمن جبرئيل باشد (در حقيقت دشمن خداست)؛ چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است. كتب آسمانى پيشين را تصديق مى‏كند و هدايت و بشارت است براى مؤمنان.﴾(بقره:97) جبرئیل، به عنوان روح امین، کلام خدا را به قلب و گوش پیامبر(ص) می‌رساند. ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ، عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ﴾(شعراء:۱۹۴ – ۱۹۳) پیامبر(ص) در برخی مواقع جبرئیل را مشاهده می‌کرد^[۷]

نزول وحی بدون مشاهده

پیامبر(ص) در برخی مواقع نزول وحی، جبرئیل را نمی‌دید و فقط صدا را می‌شنید. در روایاتی رسول خدا(ص) تایید کرده که برای او از ورای حجاب، وحی شده است. ^[۸] ^[۹] قرآن یکی از انواع وحی را همین دانسته که از ورای حجاب به پیامبران وحی می‌شود. در این وضعیت، پیامبر صدایی را می‌شنود ولی چیزی را نمی‌بیند. مانند گفت‌وگوی الهی با حضرت موسی(ع) در طور.^[۱۰]

پیامبر اسلام(ص) همانند دیگر پیامبران از جمله حضرت موسی(ع)، انواع گوناگون وحی را دارا بوده است.^[۱۱]

مطالعه بیشتر

وحی در ادیان آسمانی، ابراهیم امینی
کتاب وحی در قرآن، محمود عبد اللهی
وحی و نبوت در قرآن، عبدالله جوادی آملی
بررسی تطبیقی حقیقت وحی در اسلام و مسیحیت، اسماعیل دانش.

منابع

↑ ثعلبى، احمد بن محمد، الكشف و البيان المعروف تفسير الثعلبي، بیروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ اول، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۲۴.
↑ ابن ‏عجيبه، احمد، البحر المديد فى تفسير القرآن المجيد، مصر - قاهره، حسن عباس زكي، چاپ اول، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۴۳.
↑ سوره بقره، آیه۹۷. سوره شعراء، آیه۱۹۴-۱۹۲.
↑ سوره مریم، آیه۵۳-۵۱. سوره قصص، آیه۳۵-۲۹.
↑ طاهری، حبیب‌الله، درس‌هایی از علوم قرآن، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷، ج۱، ص۲۵۱–۲۵۸.
↑ ابن بابويه، محمد بن على، التوحيد، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق، ص۱۱۵، حدیث۱۵.
↑ صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن و السنه، قم، فرهنگ اسلامى، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق، ج۲۷، ص۳۹۵.
↑ برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دار الكتب الإسلاميه، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۳۶، باب۶، حدیث۱۹.
↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، قم، مكتبه آيه الله المرعشي النجفي‏، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق، ج۱، ص۵۱۴.
↑ سوره مریم، آیه۵۳-۵۱. سوره قصص، آیه۳۵-۲۹.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مطبوعاتی هدف، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۳۲۶.

[1] ثعلبى، احمد بن محمد، الكشف و البيان المعروف تفسير الثعلبي، بیروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ اول، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۲۴.

[2] ابن ‏عجيبه، احمد، البحر المديد فى تفسير القرآن المجيد، مصر - قاهره، حسن عباس زكي، چاپ اول، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۴۳.

[3] سوره بقره، آیه۹۷. سوره شعراء، آیه۱۹۴-۱۹۲.

[4] سوره مریم، آیه۵۳-۵۱. سوره قصص، آیه۳۵-۲۹.

[5] طاهری، حبیب‌الله، درس‌هایی از علوم قرآن، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷، ج۱، ص۲۵۱–۲۵۸.

[6] ابن بابويه، محمد بن على، التوحيد، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق، ص۱۱۵، حدیث۱۵.

[7] صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن و السنه، قم، فرهنگ اسلامى، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق، ج۲۷، ص۳۹۵.

[8] برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دار الكتب الإسلاميه، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۳۶، باب۶، حدیث۱۹.

[9] صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، قم، مكتبه آيه الله المرعشي النجفي‏، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق، ج۱، ص۵۱۴.

[10] سوره مریم، آیه۵۳-۵۱. سوره قصص، آیه۳۵-۲۹.

[11] مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مطبوعاتی هدف، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۳۲۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 {{شروع متن}}
-{{شاخه
- | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
- |شاخه فرعی۱ = وحی
- |شاخه فرعی۲ =
- |شاخه فرعی۳ =
-}}
 {{سوال}}
-با آن‌كه مقام پيامبر خاتم(ص) از جميع انبیاء بالاتر است، چرا خداوند متعال به هنگام نزول وحي و آيات قرآني، آن حضرت را همچون موسي(ع)، مورد خطاب مستقيم قرار نداده و جبرئيل را مأمور ابلاغ فرموده  است؟
+با آن‌که مقام پیامبر خاتم(ص) از جمیع انبیاء بالاتر است، چرا خداوند متعال به هنگام نزول وحی و آیات قرآنی، آن حضرت را همچون موسی(ع)، مورد خطاب مستقیم قرار نداده و جبرئیل را مأمور ابلاغ فرموده است؟
 {{پایان سوال}}
 {{پاسخ}}
-انواع وحی بر [[پیامبر(ص)]] نازل شده است و اینطور نبوده است که فقط از طریق جبرئیل بوده باشد. در ابتدای نبوت، حضرت محمد(ص)، در رؤیای صادقه ای به نبوت بشارت داده شده است و امام علی هم در روایتی رؤیای انبیاء را وحی می دانند. نزول جبرئیل به پیامبر(ص) نیز معروف ترین نوع وحی به ایشان است که چندین مرتبه در قرآن به آن تصریح شده است. نوع سوم نزول وحی بر پیامبر (ص)، ارتباط مستقیم و بدون واسطه فرشتگان بوده است. در نقل حالات حضرت محمد (ص) از امام صادق وارد شده است که حالت مدهوشی ای که برای پیامبر(ص) در هنگام وحی دست می داد به این دلیل بود که میان او و خدای متعال هیچ واسطه ای نبود و خداوند مستقیما بر او تجلی می کرد.
+وحی در برخی مواقع به صورت مستقیم و بدون واسطه از سوی خداوند بر پیامبر (ص) نازل می‌شد که در آن حالت، پیامبر دچار تغییرات جسمی و روحی خاصی می‌گردید. در مواقع دیگر، جبرئیل به عنوان واسطه، پیام خدا را به پیامبر منتقل می‌کرد. همچنین، گاهی وحی از ورای حجاب و بدون مشاهده جبرئیل به پیامبر می‌رسید.
-==انواع نزول وحي بر پيامبر اسلام(ص) ==
-===رؤياي صادقانه===
-[[علي بن ابراهيم قمي]] نقل كرده است كه، «[[محمد(ص)]] ۳۷ ساله بود كه در خواب ديد كسي به طرف او مي‌آيد و خطاب به او مي‌گويد: «اي رسول خدا!». محمد(ص) اين حادثه را چندي پوشيده نگه داشت، گاهي نيز كه در دره‌ها، به چوپاني گوسفندان [[ابوطالب]] مشغول بود، كسي را مي‌ديد كه او را به عنوان پيامبر خدا خطاب مي‌كرد، حضرت از او پرسيد تو كيستي؟ او در جواب گفت: من [[جبرئيل]] هستم و مرا [[خداوند]] فرستاده است تا تو را به پيامبري برگزيند».<ref>مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۸، ص۱۸۴ و ۱۹۴.</ref>
-[[امام باقر(ع)]] در اين رابطه مي‌فرمايند: «نبي كسي است كه به نبوت خود از طريق رؤيا آگاه شود، مانند رؤياي [[ابراهيم]] و رؤياي محمّد(ص) كه مقدمات [[نبوت]] خود را قبل از [[وحي]] و در خوابی که جبرئيل با پيام رسالت از جانب خداوند بر آن ها نازل شد، دیدند.».<ref>كليني، محمد بن يعقوب، اصول كافي، ج۱، ص۱۷۶، بحارالانوار، ج۱۸، ص۲۶۶.</ref>
-منظور از قبل از «وحي» در روايت، آن است كه هنوز به محمّد(ص) رسالتي كه مأمور به تبليغ آن باشد، وحي نشده بود، يعني در واقع، او با عالم بالا رابطه روحي دارد، ولي هنوز مأمور به تبليغ نيست.
-به هر حال، رؤياي صادق، راهي براي نزول وحي بر پيامبر است. علي(ع) در اين زمينه مي‌گويد: «رؤيا الانبياء وحيٌ؛<ref>طوسي، امالي، ص۲۱۵، بحارالانوار، ج۱۱، ص۶۴.</ref>خواب پيامبران وحي است».
+پیامبر اسلام(ص) همانند دیگر پیامبران از جمله حضرت موسی(ع)، انواع گوناگون وحی را دریافت کرده‌اند؛ وحی مستقیم و بدون واسطه یکی از انواع این وحی‌ها بود. این اشکال مختلف وحی نشان‌دهنده تنوع و عمق ارتباط پیامبران با خداوند متعال است.
-===نزول وحي به وسيله جبرئيل===
+== انواع وحی در قرآن ==
-فرشته‌اي كه بر پيامبر(ص) نازل مي‌شد و وحي را به وي ابلاغ مي‌كرد جبرئيل بود، جبرئيل كلام خدا را به گوش و قلب پيامبر(ص) انتقال می داد و پيامبر(ص) گاهي او را مي‌ديدند و گاه هم او را نمي‌ديدند. چنانكه مي‌فرمايد: {{قرآن|نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِينُ، عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ<ref>شعراء / ۱۹۴ – ۱۹۳.</ref>.
+قرآن انواع وحی را اینگونه بیان کرده است: {{قرآن| وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكيمٌ|ترجمه= و شايسته هيچ انسانى نيست كه خدا با او سخن گويد، مگر از راه وحى يا از پشت حجاب، يا رسولى مى‏فرستد و بفرمان او آنچه را بخواهد وحى مى‏كند؛ چرا كه او بلندمقام و حكيم است!|سوره= شوری|آیه=۵۱}} بر اساس این آیه، وحی سه گونه است:
+# وحیِ مستقیم درونی (الهام یا القای بی‌واسطه): در این حالت خداوند بدون واسطه فرشته، معنا و حقیقت را در قلب پیامبر قرار می‌دهد. این نوع وحی گاهی هم ممکن است در خواب باشد. <ref>ثعلبى، احمد بن محمد، الكشف و البيان المعروف تفسير الثعلبي، بیروت، دار إحياء التراث العربي، چاپ اول، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۲۴.</ref> <ref>ابن ‏عجيبه، احمد، البحر المديد فى تفسير القرآن المجيد، مصر - قاهره، حسن عباس زكي، چاپ اول، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۴۳.</ref>
+# ارسال فرشته وحی (جبرئیل): در این نوع، خداوند فرشته‌ای را می‌فرستد تا پیام او را به پیامبرش برساند. .<ref>سوره بقره، آیه۹۷. سوره شعراء، آیه۱۹۴-۱۹۲.</ref>
+# سخن گفتن خدا «از پشت پرده» (خطاب غیرمستقیم): در این وضعیت، پیامبر صدایی را می‌شنود ولی چیزی را نمی‌بیند. مانند گفت‌وگوی الهی با حضرت موسی(ع) در طور.<ref>سوره مریم، آیه۵۳-۵۱. سوره قصص، آیه۳۵-۲۹.</ref>
+== کیفیت نزول قرآن بر رسول خدا(ص)==
+=== وحی مستقیم و بدون واسطه ===
+هنگامی که وحی بدون واسطه جبرئیل بر حضرت محمد(ص) نازل می‌شد، حالتی بر وی عارض می‌شد، سر او به زیر می‌افتاد، رنگ صورتش تغییر می‌کرد و عرق از صورت او جاری می‌شد، حاضران در جلسه نیز تحت تأثیر این وضع قرار می‌گرفتند؛<ref>طاهری، حبیب‌الله، درس‌هایی از علوم قرآن، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷، ج۱، ص۲۵۱–۲۵۸.</ref> از امام صادق(ع) سوال شد که آن حالت مدهوش مانند که به پیامبر(ص) هنگام وحی دست می‌داد، چه بود؟ پاسخ داد: {{متن عربی| ذَاكَ إِذَا لَمْ يَكُنْ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَحَدٌ ذَاكَ إِذَا تَجَلَّى اللَّهُ لَهُ قَالَ ثُمَّ قَالَ تِلْكَ النُّبُوَّه يَا زُرَارَه وَ أَقْبَلَ بِتَخَشُّعٍ|ترجمه= این هنگامی بود که در میان او و خداوند هیچ‌کس واسطه نبود و خداوند مستقیماً بر او تجلی می‌کرد.}} <ref>ابن بابويه، محمد بن على، التوحيد، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق، ص۱۱۵، حدیث۱۵.</ref>
-در [[قرآن كريم]]، در آيات متعدّدي نسبت به [[نزول قرآن]] از طريق جبرئيل تصريح شده است.
+=== نزول وحی به وسیله جبرئیل ===
+وحی الهی به پیامبر(ص) از طریق جبرئیل(فرشته وحی) نازل می‌شد: {{قرآن|قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْريلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرى‏ لِلْمُؤْمِنينَ |ترجمه= بگو: كسى كه دشمن جبرئيل باشد (در حقيقت دشمن خداست)؛ چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است. كتب آسمانى پيشين را تصديق مى‏كند و هدايت و بشارت است براى مؤمنان.|سوره=بقره|آیه=97}} جبرئیل، به عنوان روح امین، کلام خدا را به قلب و گوش پیامبر(ص) می‌رساند. {{قرآن|نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ، عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ| سوره=شعراء| آیه=۱۹۴ – ۱۹۳}} پیامبر(ص) در برخی مواقع جبرئیل را مشاهده می‌کرد<ref>صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن و السنه، قم، فرهنگ اسلامى، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق، ج۲۷، ص۳۹۵.</ref>
-===وحي مستقيم و بدون واسطه===
+=== نزول وحی بدون مشاهده ===
-قسمتي از وحي به طور مستقيم و بدون وساطت [[فرشتگان]] انجام مي‌گرفت، [[اصحاب پيامبر(ص)]] نقل كرده‌اند كه: هنگام وحي، درد شديدي به [[پيامبر(ص)]] دست مي‌داد و حالتي(شبيه بيهوشي) بر وي عارض مي‌شد، سر او به زير مي‌افتاد، رنگ صورتش تغيير مي‌كرد و عرق از صورت او جاري مي‌شد، حاضران در جلسه نيز تحت تأثير اين وضع قرار مي‌گرفتند و بر اثر اين منظره سرهاي آنان نيز به زير مي‌افتاد، خداوند متعال مي‌فرمايد: {{قرآن|إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلا ثَقِيلا}}<ref>مزمل / ۵ . </ref> ما گفتار سنگيني را به تو القاء كرديم.
+پیامبر(ص) در برخی مواقع نزول وحی، جبرئیل را  نمی‌دید و فقط صدا را می‌شنید. در روایاتی رسول خدا(ص) تایید کرده که برای او از ورای حجاب، وحی شده است.
+<ref>برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دار الكتب الإسلاميه، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۳۶، باب۶، حدیث۱۹.</ref>
+<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات في فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، قم، مكتبه آيه الله المرعشي النجفي‏، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق، ج۱، ص۵۱۴.</ref>
+قرآن یکی از انواع وحی را همین دانسته که از ورای حجاب به پیامبران وحی می‌شود. در این وضعیت، پیامبر صدایی را می‌شنود ولی چیزی را نمی‌بیند. مانند گفت‌وگوی الهی با حضرت موسی(ع) در طور.<ref>سوره مریم، آیه۵۳-۵۱. سوره قصص، آیه۳۵-۲۹.</ref>
-در [[کتاب توحيد]] نوشته [[شیخ صدوق]] نقل شده است كه از [[امام صادق(ع)]] پرسيدند: «آن حالت مدهوش شدن كه به پيامبر(ص) به هنگام وحي دست مي‌داد، چه بود؟ حضرت فرمودند: اين در هنگامي بود كه در ميان او و خداوند هيچ كس واسطه نبود و خداوند مستقيماً بر او تجلي مي‌كرد».<ref>طاهري، حبيب‌الله، درس‌هايي از علوم قرآن، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷، ج۱، ص۲۵۱ـ۲۵۸.</ref>
+پیامبر اسلام(ص) همانند دیگر پیامبران از جمله حضرت موسی(ع)، انواع گوناگون وحی را دارا بوده است.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، مطبوعاتی هدف، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۳۲۶.</ref>
-بنابراين پيامبر اسلام(ص) انواع گوناگون وحي را دارا بوده است و در بعضي موارد با وجود اینکه وحي به شکل مستقيم بر او نازل می شد، آن حالت فشار روحي براي ایشان ايجاد نمي‌شد.<ref>مكارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، قم، مطبوعاتي هدف، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۳۲۶.</ref>
 {{پایان پاسخ}}
 {{مطالعه بیشتر}}
-==مطالعه بیشتر==
-۱. درس‌هايي از علوم قرآن، دكتر حبيب الله طاهري، ج۱، ص۲۵۸ ـ ۲۵۱.
+== مطالعه بیشتر ==
+* وحی در ادیان آسمانی، ابراهیم امینی
+* کتاب وحی در قرآن، محمود عبد اللهی
+*  وحی و نبوت در قرآن، عبدالله جوادی آملی
+* بررسی تطبیقی حقیقت وحی در اسلام و مسیحیت، اسماعیل دانش.
-۲. پيام قرآن، آيت الله مكارم شيرازي، ج۷، ص۳۲۶.
-۳. قرآن در اسلام، علامه طباطبايي، ص۸۵.
 {{پایان مطالعه بیشتر}}
-==منابع==
+== منابع ==
-<references />
+{{پانویس|۲}}
+{{شاخه
+ | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
+ |شاخه فرعی۱ = وحی
+ |شاخه فرعی۲ =
+ |شاخه فرعی۳ =
+}}
 {{تکمیل مقاله
   | شناسه = شد
@@ خط ۵۲: / خط ۵۲: @@
   | ویرایش = شد
   | لینک‌دهی = شد
   | ناوبری =
   | نمایه =
   | تغییر مسیر = شد
   | بازبینی =
   | تکمیل =
   | اولویت = ب
   | کیفیت = ب
 }}
 {{پایان متن}}
+[[es:Tipos de revelación divina al Profeta (PBD)]]
+{{#seo:
+|title=وحی به چند نوع است؟ - انواع وحی بر پیامبر اسلام(ص) - ویکی پاسخ
+|title_mode=Replaced Title
+|keywords=انواع وحی بر پیامبر
+|description=وحی بر پیامبر اسلام(ص) تنها از طریق جبرئیل نبود؛ بخشی از وحی در قالب رؤیای صادقه و بخشی به‌صورت مستقیم و بی‌واسطه از سوی خداوند نازل می‌شد.
+}}