محل حشر انسان‌ها: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۱۵:۱۲

سؤال

محل حشر انسان‌ها کجاست آیا همین دنیا است یا مکان دیگری می‌باشد؟

محل حشر انسان‌ها بنابر ظاهر بعضی از آیات قرآن و روایات زمین است. در روایاتی تغییراتی که برای زمین در روز قیامت ایجاد می‌شود ذکر شده است. بنابر روایات، محل حشر انسان‌ها همین زمین اما با صفاتی متفاوت است. صاف شدن زمین و از بین رفتن کوه‌ها، نابودی خورشید و ماه، و تغییر زمین به مکان صاف و کاملتر از مواردی است که در روایات به آن اشاره شده است.

تعیین سرنوشت در صحرای محشر

آنچه به‌طور صریح از فرمایش قرآن کریم استفاده می‌شود این است که بعد از به هم خوردن نظام این عالم و نفخ صور، مردگان جهت تعیین سرنوشت نهایی شان زنده می‌شوند، فوج فوج و گروه گروه وارد صحرای محشر که محل تجمع خلایق است، می‌شوند.^[۱] و نفخ صوری که مردگان با آن زنده می‌شوند، نفخ دومی است.^[۲]

زمین مکان صحرای محشر

از ظاهر بعضی از آیات شریفه قرآن کریم و روایاتی که در ذیل آنها بیان شده‌اند، استفاده می‌شود که محل حشر انسان‌ها زمین است نه جای دیگر. یکی از آیاتی که می‌توان گفت، نسبتاً این مسئله را واضح کرده است آیه ۴۸ سوره ابراهیم است که اوصاف زمین و آسمان را در آستانه قیامت بیان می‌کند و می‌فرماید: ﴿یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ ۖ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ؛ در آن روز (روز قیامت) زمین و آسمان، به زمین و آسمان دیگری تبدیل می‌شوند.﴾

در ذیل این آیه شریفه روایاتی از ابن عباس نقل شده است که: «در زمین و آسمان کاهش و افزایشی پدید می‌آید، پستی و بلندی‌های زمین، درختان و… نابود می‌شوند و زمین امتداد پیدا کرده وسیعتر می‌شود، زمینی به وجود می‌آید که خونی در آن ریخته نشده باشد و گناهی بر روی آن صورت نگرفته باشد؛ خورشید، ماه و ستارگان آسمانها نیز از بین می‌روند.»^[۳]

در منابع اهل سنت در ذیل آیه فوق روایتی آمده است که پیامبر(ص) فرمود: «در روز قیامت مردم وارد زمین کاملاً سفید رنگ می‌شوند…»^[۴] اینکه در حدیث تعبیر زمین آمده است شاهد بر مدعا است که محل حشر انسان‌ها زمین است.

مرحوم علامه طباطبایی (ره) در ذیل آیه سوم سوره انشقاق ﴿و اذا الارض مُدّت﴾ روایتی را از کتاب درالمنثور سیوطی نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمود: «زمین در روز قیامت مثل چرم دباغی شده کشیده می‌شود، آنگاه هر انسان فقط به اندازه جای دو پای خود جا دارد.»^[۵]

بنابراین از ظاهر آیات شریفه (ابراهیم، ۴۸، انشقاق، ۳) و روایاتی که در ذیل آنها وارد شده‌اند، استفاده می‌شود که محل و مکان حشر انسان‌ها در روز قیامت زمین است امّا نه زمین فعلی، بلکه زمینی که بعد از به هم خوردن نظام فعلی عالم پدید می‌آید و متناسب با وضعیت عالم آخرت است.

تغییر صفات زمین در روز قیامت

در سوره زلزال که سخن از آغاز قیامت است چنین آمده است: «در آن زمان که زمین به زلزله می‌افتد و سنگینی‌های درونش را بیرون می‌ریزد.»^[۶] و در سوره الحاقه آمده است که «زمین و کوه‌ها برداشته و در هم کوبیده می‌شوند و در آن روز واقعه عظیمی روی می‌دهد.»^[۷] و در سوره طه اینچنین آمده است که «از تو (پیامبر) درباره کوه‌ها سؤال می‌کنند، بگو پروردگارم آنها را از هم متلاشی می‌کند، سپس آن را به صورت زمینی هموار درمی‌آورد، آنچنان که اعوجاج و پستی و بلندی در آن نخواهی دید، در آن روز مردم از دعوت کننده ای که هیچ انحرافی در او نیست، پیروی می‌کنند و صداها در برابر خداوند مهربان به خشوع می‌گراید، آنچنان که جز صدای آهسته نمی‌شنوی.»^[۸] در آغاز سوره تکویر نیز سخن از خاموش شدن خورشید وتاریک شدن ستارگان و حرکت کوه‌ها به میان آمده و در آغاز سوره انفطار از شکافتن آسمان‌ها و پراکنده شدن کواکب و سپس برانگیخته شدن مردگان از قبرها مطالبی ذکر شده است.

از مجموع این آیات و مانند آن و همچنین آیات مختلفی که می‌گویند انسانها از قبرها بار دیگر برانگیخته می‌شوند.^[۹] به خوبی استفاده می‌شود که نظام کنونی جهان به این صورت باقی نمی‌ماند ولی به کلّی نابود هم نمی‌شود بلکه این جهان در هم می‌ریزد و مردم به یک زمین کاملاً صاف و کاملتر قدم می‌گذارند^[۱۰]

منابع جهت مطالعه بیشتر

شهید عبدالحسین دستغیب. قیامت در قرآن. انتشارات اسلامی، هفتم، ۱۳۷۶.
عبدلحسین دست غیب، معاد، کتابخانه مسجد جامعه عتیق شیراز، بی تا، بی نو.
ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج۵ و ۶، دارالکتب الاسلامیه، تهران، پنجم، ۱۳۷۷.
زین العابدین قربانی لاهیجی، بسوی جهان ابدی، سایه ۱۳۷۵، اول.
محمدباقر شریعتی سبزواری، معاد در نگاه وحی و فلسفه، چاپ دانشگاه تهران. دوم، دیماه ۱۳۶۳.
سیدمحمد حسین تهرانی، معادشناسی، ج۱–۵، علامه طباطبایی، مشهد، چهارم، ۱۴۱۸ هـ.
جعفر سبحانی، معاد انسان و جهان، ۲۸۸–۲۸۹، کتابخانه صدرا، دیماه ۱۳۵۸.

منابع

↑ قربانی لاهیجی، زین العابدین، به سوی جهان ابدی، انتشارات سایه، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۳۵۵.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی‌های اسلامی، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، بی تا، ص۳۱۶؛ و ر.ک. دیونی، امیر، حیات جاودانه، معاونت امور اساتید و دروس و معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۲۸۳.
↑ سبّاعی، ابراهیم، سفر فی عالم البعث الی یوم الحشر، بیروت، دارالمحجه البیضاء، چاپ اول، ۱۴۲۳ هـ، ص۱۹۶.
↑ عمر سلیمان الاشقر، الیوم الآخر، القیامه الکبری، اردن، دارالنفاس، چاپ نهم، ۱۴۲۱، ص۶۵، به نقل از صحیح بخاری و مسلم.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، جامعه مدرسین، ج۲۰، ص۲۴۷.
↑ زلزال/ ۱ و ۲.
↑ الحاقه/ ۱۴ و ۱۵.
↑ طه/ ۱۰۵–۱۰۸.
↑ یس/ ۵۱، قمر/ ۷، معارج/ ۴۳، حج/ ۷ و…
↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ۱۳۶۹، ج۱۰، ص۳۹۰–۳۹۲.

[1] قربانی لاهیجی، زین العابدین، به سوی جهان ابدی، انتشارات سایه، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۳۵۵.

[2] طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی‌های اسلامی، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، بی تا، ص۳۱۶؛ و ر.ک. دیونی، امیر، حیات جاودانه، معاونت امور اساتید و دروس و معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۲۸۳.

[3] سبّاعی، ابراهیم، سفر فی عالم البعث الی یوم الحشر، بیروت، دارالمحجه البیضاء، چاپ اول، ۱۴۲۳ هـ، ص۱۹۶.

[4] عمر سلیمان الاشقر، الیوم الآخر، القیامه الکبری، اردن، دارالنفاس، چاپ نهم، ۱۴۲۱، ص۶۵، به نقل از صحیح بخاری و مسلم.

[5] طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، جامعه مدرسین، ج۲۰، ص۲۴۷.

[6] زلزال/ ۱ و ۲.

[7] الحاقه/ ۱۴ و ۱۵.

[8] طه/ ۱۰۵–۱۰۸.

[9] یس/ ۵۱، قمر/ ۷، معارج/ ۴۳، حج/ ۷ و…

[10] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ۱۳۶۹، ج۱۰، ص۳۹۰–۳۹۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 {{شروع متن}}
 {{سوال}}
-محل حشر انسان ها كجاست آيا همين دنيا است يا مكان ديگري؟
+محل حشر انسان‌ها کجاست آیا همین دنیا است یا مکان دیگری می‌باشد؟
 {{پایان سوال}}
 {{پاسخ}}
-آنچه به طور صريح از فرمايش قرآن كريم استفاده مي شود اين است كه بعد از به هم خوردن نظام اين عالم و نفخ صور، مردگان جهت تعيين سرنوشت نهايي شان زنده مي شوند، فوج فوج و گروه گروه وارد صحراي محشر كه محل تجمع خلايق است، مي شوند.<ref>قرباني لاهيجي، زين العابدين، به سوي جهان ابدي، انتشارات سايه، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۳۵۵.</ref> و نفخ صوري كه مردگان با آن زنده مي شوند، نفخ دومي است.<ref>طباطبايي، سيد محمد حسين، بررسي هاي اسلامي، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، بي تا، ص۳۱۶؛ و ر.ك: ديوني، امير، حيات جاودانه، معاونت امور اساتيد و دروس و معارف اسلامي، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۲۸۳.</ref>
+[[محل حشر انسان‌ها]] بنابر ظاهر بعضی از آیات [[قرآن]] و روایات زمین است. در روایاتی تغییراتی که برای زمین در [[روز قیامت]] ایجاد می‌شود ذکر شده است. بنابر روایات، محل حشر انسان‌ها همین زمین اما با صفاتی متفاوت است. صاف شدن زمین و از بین رفتن کوه‌ها، نابودی خورشید و ماه، و تغییر زمین به مکان صاف و کاملتر از مواردی است که در روایات به آن اشاره شده است.
-پس آنچه كه در مورد حشر انسان ها مسلم است اين است كه آنها در ظرف زماني به نام قيامت و در مكاني به نام محشر يا به تعبيري صحراي محشر، جمع مي شوند. حال زمان آن چه وقت است و مكان آن كجا است و...؟ درباره زمان قيامت از ديدگاه متون اسلامي مخصوصاً قرآن كريم هيچ شكي نيست كه آگاهي آن مخصوص خداوند است و هيچ كس ديگري نمي داند.<ref>اعراف/ ۱۸۷.</ref> امّا مكان قيامت كجاست آيا قيامت در همين زمين برپا مي شود يا در زمين ديگري و يا اصلاً نه در اين زمين و نه زمين ديگر بلكه در آسمان ها و يا آسمان هاي ديگر برپا مي شود؟
+== تعیین سرنوشت در صحرای محشر ==
+آنچه به‌طور صریح از فرمایش قرآن کریم استفاده می‌شود این است که بعد از به هم خوردن نظام این عالم و [[نفخ صور]]، مردگان جهت تعیین سرنوشت نهایی شان زنده می‌شوند، فوج فوج و گروه گروه وارد [[صحرای محشر]] که محل تجمع خلایق است، می‌شوند.<ref>قربانی لاهیجی، زین العابدین، به سوی جهان ابدی، انتشارات سایه، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۳۵۵.</ref> و نفخ صوری که مردگان با آن زنده می‌شوند، نفخ دومی است.<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی‌های اسلامی، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، بی تا، ص۳۱۶؛ و ر.ک. دیونی، امیر، حیات جاودانه، معاونت امور اساتید و دروس و معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۲۸۳.</ref>
-پاسخ اين پرسش هرچند به طور بسيار واضح و صريح در متون اسلامي نيامده است (البته تا آنجا كه ما تتبّع نموديم) ولي از ظاهر بعضي از آيات شريفه قرآن كريم و رواياتي كه در ذيل آنها بيان شده اند، استفاده مي شود محل حشر انسانها زمين است نه جاي ديگر. يكي از آياتي كه مي توان گفت، نسبتاً اين مسأله را واضح كرده است آيه (۴۸) سوره ابراهيم است كه اوصاف زمين و آسمان را در آستانه قيامت بيان مي كند و مي فرمايد: «در آن روز (روز قيامت) زمين و آسمان، به زمين و آسمان ديگری تبديل مي شوند.»
+== زمین مکان صحرای محشر ==
+از ظاهر بعضی از آیات شریفه قرآن کریم و روایاتی که در ذیل آنها بیان شده‌اند، استفاده می‌شود که محل حشر انسان‌ها زمین است نه جای دیگر. یکی از آیاتی که می‌توان گفت، نسبتاً این مسئله را واضح کرده است آیه ۴۸ [[سوره ابراهیم]] است که اوصاف زمین و آسمان را در آستانه قیامت بیان می‌کند و می‌فرماید: {{قرآن|یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ ۖ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ|ترجمه=در آن روز (روز قیامت) زمین و آسمان، به زمین و آسمان دیگری تبدیل می‌شوند.}}
-در ذيل اين آيه شريفه رواياتي آمده است كه تا حدودي مسأله ما را روشن مي سازند، ابن عباس مي گويد: «در زمين و آسمان کاهش و افزایشی پديد مي آيد، پستي و بلندي هاي زمين، درختان و... نابود مي شوند و زمين امتداد پيدا كرده وسيعتر مي شود، زميني به وجود مي آيد كه خوني در آن ريخته نشده باشد و گناهي بر روي آن صورت نگرفته باشد؛ خورشيد، ماه و ستارگان آسمانها نيز از بين مي روند.»<ref>سبّاعي، ابراهيم، سفر في عالم البعث الي يوم الحشر، بيروت، دارالمحجه البيضاء، چاپ اول، ۱۴۲۳ هـ ، ص۱۹۶.</ref>
+در ذیل این آیه شریفه روایاتی از [[ابن عباس]] نقل شده است که: «در زمین و آسمان کاهش و افزایشی پدید می‌آید، پستی و بلندی‌های زمین، درختان و… نابود می‌شوند و زمین امتداد پیدا کرده وسیعتر می‌شود، زمینی به وجود می‌آید که خونی در آن ریخته نشده باشد و گناهی بر روی آن صورت نگرفته باشد؛ خورشید، ماه و ستارگان آسمانها نیز از بین می‌روند.»<ref>سبّاعی، ابراهیم، سفر فی عالم البعث الی یوم الحشر، بیروت، دارالمحجه البیضاء، چاپ اول، ۱۴۲۳ هـ، ص۱۹۶.</ref>
-در منابع اهل سنت در ذيل آيه فوق روايتي آمده است كه محل حشر انسانها را به صورت روشن تر بيان مي كند و آن اينست كه، رسول خدا(ص) فرمود: «در روز قيامت مردم وارد زمين كاملاً سفيد رنگ مي شوند...»<ref>عمر سليمان الاشقر، اليوم الآخر، القيامه الكبري، اردن، دارالنفاس، چاپ نهم، ۱۴۲۱، ص۶۵، به نقل از صحيح بخاري و مسلم.</ref> اينكه در حديث تعبير زمين آمده است شاهد بر مدعاي ما است كه محل حشر انسانها زمين است.
+در منابع اهل سنت در ذیل آیه فوق روایتی آمده است که [[پیامبر(ص)]] فرمود: «در روز قیامت مردم وارد زمین کاملاً سفید رنگ می‌شوند…»<ref>عمر سلیمان الاشقر، الیوم الآخر، القیامه الکبری، اردن، دارالنفاس، چاپ نهم، ۱۴۲۱، ص۶۵، به نقل از صحیح بخاری و مسلم.</ref> اینکه در حدیث تعبیر زمین آمده است شاهد بر مدعا است که محل حشر انسان‌ها زمین است.
-مرحوم علامه طباطبايي(ره) در ذيل آيه شريفه (۳) انشقاق (و اذا الارض مُدّت) روايتي را از كتاب درالمنثور سيوطي نقل مي كند كه شفافتر از روايات گذشته است و آن اينست كه رسول خدا(ص) فرمود: «زمين در روز قيامت مثل چرم دباغي شده كشيده مي شود، آنگاه هر انسان فقط به اندازه جاي دو پاي خود جا دارد.»<ref>طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، جامعه مدرسين، ج۲۰، ص۲۴۷.</ref>
+مرحوم علامه طباطبایی (ره) در ذیل آیه سوم [[سوره انشقاق]] {{قرآن|و اذا الارض مُدّت}} روایتی را از کتاب درالمنثور سیوطی نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمود: «زمین در روز قیامت مثل چرم دباغی شده کشیده می‌شود، آنگاه هر انسان فقط به اندازه جای دو پای خود جا دارد.»<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، جامعه مدرسین، ج۲۰، ص۲۴۷.</ref>
-بنابراين از اين احاديث و ظاهر آيات شريفه (ابراهيم، ۴۸، انشقاق، ۳) و رواياتي كه در ذيل آنها وارد شده اند، استفاده مي شود كه محل و مكان حشر انسان ها در روز قيامت زمين است امّا نه زمين فعلي، بلكه زمين ديگري زميني كه بعد از به هم خوردن نظام فعلي عالم پديد مي آيد ومتناسب با وضعیت عالم آخرت است .
+بنابراین از ظاهر آیات شریفه (ابراهیم، ۴۸، انشقاق، ۳) و روایاتی که در ذیل آنها وارد شده‌اند، استفاده می‌شود که محل و مکان حشر انسان‌ها در روز قیامت زمین است امّا نه زمین فعلی، بلکه زمینی که بعد از به هم خوردن نظام فعلی عالم پدید می‌آید و متناسب با وضعیت عالم آخرت است.
-حال كه محل حشر انسانها در قيامت زمين است آن هم نه همين زمين بلكه زمين ديگر، اين سؤال پيش مي آيد كه آيا با تغيير و تحولاتي كه در آستانه قيامت به وجود مي آيد آيا ماهيت و ذات اين دنيا، زمين و آسمان ها عوض مي شوند، يعني اين زمين با تمام خصوصياتش نابود مي شود و زمين ديگر مجدداً آفريده و قيامت بر آن برپا مي شود و يا منظور از تبديل كه در آيه مباركه (۴۸ سوره ابراهيم) آمده است تبديل صفات است يعني زمين و آسمان ها ويران مي گردند و بر ويرانه هاي آنها زمين و آسمان نو و تازه آفريده مي شود كه نسبت به اين زمين و آسمان در سطحي بالاتر از نظر تكامل قرار دارند؟
+== تغییر صفات زمین در روز قیامت ==
+در [[سوره زلزال]] که سخن از آغاز [[قیامت]] است چنین آمده است: «در آن زمان که زمین به زلزله می‌افتد و سنگینی‌های درونش را بیرون می‌ریزد.»<ref>زلزال/ ۱ و ۲.</ref> و در [[سوره الحاقه]] آمده است که «زمین و کوه‌ها برداشته و در هم کوبیده می‌شوند و در آن روز واقعه عظیمی روی می‌دهد.»<ref>الحاقه/ ۱۴ و ۱۵.</ref> و در [[سوره طه]] اینچنین آمده است که «از تو (پیامبر) درباره کوه‌ها سؤال می‌کنند، بگو پروردگارم آنها را از هم متلاشی می‌کند، سپس آن را به صورت زمینی هموار درمی‌آورد، آنچنان که اعوجاج و پستی و بلندی در آن نخواهی دید، در آن روز مردم از دعوت کننده ای که هیچ انحرافی در او نیست، پیروی می‌کنند و صداها در برابر خداوند مهربان به خشوع می‌گراید، آنچنان که جز صدای آهسته نمی‌شنوی.»<ref>طه/ ۱۰۵–۱۰۸.</ref> در آغاز سوره تکویر نیز سخن از خاموش شدن خورشید وتاریک شدن ستارگان و حرکت کوه‌ها به میان آمده و در آغاز سوره انفطار از شکافتن آسمان‌ها و پراکنده شدن کواکب و سپس برانگیخته شدن مردگان از قبرها مطالبی ذکر شده است.
-ظاهر بسياري از آيات شريفه اينست كه ذات زمين و آسمان تبديل نمي شود بلكه در خود همين زمين و آسمان تغيير و تحولاتي ايجاد مي شود، مثلاً‌در سوره فجر مي خوانيم كه «زماني فرا مي رسد كه زمين در هم كوبيده مي شود.»<ref>فجر/ ۲۱.</ref>
+از مجموع این آیات و مانند آن و همچنین آیات مختلفی که می‌گویند انسانها از قبرها بار دیگر برانگیخته
+می‌شوند.<ref>یس/ ۵۱، قمر/ ۷، معارج/ ۴۳، حج/ ۷ و…</ref> به خوبی استفاده می‌شود که نظام کنونی جهان به این صورت باقی نمی‌ماند ولی به کلّی نابود هم نمی‌شود بلکه این جهان در هم می‌ریزد و مردم به یک زمین کاملاً صاف و کاملتر قدم می‌گذارند<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ۱۳۶۹، ج۱۰، ص۳۹۰–۳۹۲.</ref>
-در سوره زلزال كه سخن از آغاز قيامت است چنين مي گويد: «در آن زمان كه زمين به زلزله مي افتد و سنگيني هاي درونش را بيرون مي ريزد.»<ref>زلزال/ ۱ و ۲.</ref> و در سوره الحاقه آمده است كه «زمين و كوهها برداشته و در هم كوبيده مي شوند و در آن روز واقعه عظيمي روي مي دهد.»<ref>الحاقه/ ۱۴ و ۱۵.</ref> و در سوره طه مي خوانيم كه «از تو (پيامبر) درباره كوهها سؤال مي كنند، بگو پروردگارم آنها را از هم متلاشي مي كند، سپس آن را به صورت زميني هموار در مي آورد، آنچنان كه اعوجاج و پستي و بلندي در آن نخواهي ديد، در آن روز مردم از دعوت كننده اي كه هيچ انحرافي در او نيست، پيروي مي كنند و صداها در برابر خداوند مهربان به خشوع مي گرايد، آنچنان كه جز صداي آهسته نمي شنوي.»<ref>طه/ ۱۰۵ـ۱۰۸.</ref> در آغاز سوره تكوير نيز سخن از خاموش شدن خورشيد وتاريك شدن ستارگان و حركت كوهها به ميان آمده و در آغاز سوره انفطار از شكافتن آسمان ها و پراكنده شدن كواكب و سپس برانگيخته شدن مردگان از قبرها گفتگو شده است.
-از مجموع اين آيات و مانند آن و همچنين آيات مختلفي كه مي گويند انسانها از قبرها بار ديگر برانگيخته
-مي شوند.<ref>يس/ ۵۱، قمر/ ۷، معارج/ ۴۳، حج/ ۷ و...</ref> به خوبي استفاده مي شود كه نظام كنوني جهان به اين صورت باقي نمي ماند ولي به كلّي نابود هم نمي شود بلكه اين جهان در هم مي ريزد و مردم به يك زمين كاملاً صاف و كاملتر قدم مي گذارند<ref>مكارم شيرازي، ناصر،‌ تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ نهم، ۱۳۶۹، ج۱۰، ص۳۹۰ ـ ۳۹۲.</ref> و همان محشر انسانهاست.
-طبيعي است كه جهان امروز استعداد پذيرش صحنه قيامت را ندارد و براي زندگي رستاخيز و محل حشر
-انسان ها تنگ است.<ref>همان.</ref>
-پس محل حشر انسان ها زمين است منتها زميني كه داراي اوصاف و ويژگي هاي ديگري است، نه همين اوصاف فعلي.
 {{پایان پاسخ}}
 {{مطالعه بیشتر}}
-==منابع جهت مطالعه بيشتر:==
-۱. شهيد عبدالحسين دستغيب. قيامت در قرآن. انتشارات اسلامي، هفتم، ۱۳۷۶.
-۲. عبدلحسین دست غیب، معاد، كتابخانه مسجد جامعه عتيق شيراز، بي تا، بي نو.
-۳. ناصر مكارم شيرازي، پيام قرآن، ج۵ و ۶، دارالكتب الاسلاميه، تهران، پنجم، ۱۳۷۷.
-۴. زين العابدين قرباني لاهيجي، بسوي جهان ابدي، سايه ۱۳۷۵، اول.
-۵. محمدباقر شريعتي سبزواري، معاد در نگاه وحي و فلسفه، چاپ دانشگاه تهران. دوم، ديماه ۱۳۶۳.
-۶. سيدمحمد حسين تهراني، معادشناسي، ج۱ـ۵، علامه طباطبايي، مشهد، چهارم، ۱۴۱۸ هـ .
-۷. جعفر سبحاني، معاد انسان و جهان، ۲۸۸ـ۲۸۹، كتابخانه صدرا، ديماه ۱۳۵۸.
+== منابع جهت مطالعه بیشتر ==
+* شهید عبدالحسین دستغیب. قیامت در قرآن. انتشارات اسلامی، هفتم، ۱۳۷۶.
+* عبدلحسین دست غیب، معاد، کتابخانه مسجد جامعه عتیق شیراز، بی تا، بی نو.
+* ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج۵ و ۶، دارالکتب الاسلامیه، تهران، پنجم، ۱۳۷۷.
+* زین العابدین قربانی لاهیجی، بسوی جهان ابدی، سایه ۱۳۷۵، اول.
+* محمدباقر شریعتی سبزواری، معاد در نگاه وحی و فلسفه، چاپ دانشگاه تهران. دوم، دیماه ۱۳۶۳.
+* سیدمحمد حسین تهرانی، معادشناسی، ج۱–۵، علامه طباطبایی، مشهد، چهارم، ۱۴۱۸ هـ.
+* جعفر سبحانی، معاد انسان و جهان، ۲۸۸–۲۸۹، کتابخانه صدرا، دیماه ۱۳۵۸.
 {{پایان مطالعه بیشتر}}
-==منابع==
+== منابع ==
-<references />
+{{پانویس|۲}}
 {{شاخه
   | شاخه اصلی = کلام
 |شاخه فرعی۱ = معاد
 |شاخه فرعی۲ = حشر
 |شاخه فرعی۳ =
 }}
 {{تکمیل مقاله
-  | شناسه =
+  | شناسه = شد
-  | تیترها =
+  | تیترها = شد
-  | ویرایش =
+  | ویرایش = شد
-  | لینک‌دهی =
+  | لینک‌دهی = شد
   | ناوبری =
   | نمایه =
-  | تغییر مسیر =
+  | تغییر مسیر = شد
   | ارجاعات =
   | بازبینی =
   | تکمیل =
-  | اولویت =
+  | اولویت = ج
-  | کیفیت =
+  | کیفیت = ج
 }}
 {{پایان متن}}