بقیة الله

سؤال

معنای بقیة الله به عنوان یکی از صفات امام زمان چیست؟

قطعه خوشنویسی از آیه ۸۶ سوره هود، که در آن عبارت «بَقِیَّتُ الله» آمده است.

درگاه‌ها

بَقِیَّةُ اللَّه به معنای باقی‌مانده خدا در آیه ۸۶ سوره هود به قوم شعیب خطاب شده است و منظور از آن، سود و سرمایه حلال یا پاداش الهی است. هر آنچه که از طرف خداوند برای بشر باقی مانده و موجب خیر و سعادت او می‌شود، «بَقِیَّةُ اللَّه» به شمار می‌آید. در احادیث شیعه، این واژه به امامان معصوم(ع) تفسیر شده است و از آنجا که امام مهدی(ع)، آخرین پیشوا و بزرگ‌ترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام(ص) است، یکی از بارزترین مصادیق «بَقِیَّةُ اللَّه» به شمار می‌رود.

معناشناسی

بَقِیَّةُ الله به‌معنای باقی‌مانده خدا عبارتی در آیه ۸۶ سوره هود ﴿بَقیّةُ اللّهِ خَیرٌ لکُم اِن کُنتم مُؤمِنین؛ اگر مؤمن باشيد، باقيمانده [حلال‏] خدا براى شما بهتر است﴾ و خطاب به قوم شعیب است و مراد از آن «سود و سرمایه حلال» یا «پاداش معنوی» که تا ابد باقی می‌ماند، دانسته شده است.

کاربرد بَقِیَّتُ اللَّه درباره اهل بیت

آیه ﴿بَقیّةُ اللّهِ خَیرٌ لکُم اِن کُنتم مُؤمِنین﴾در احادیث شیعه به امامان معصوم(ع) تفسیر شده است. در روایتی آمده است: به دستور هشام بن عبدالملک، امام باقر(ع) را به شام بردند. هنگام بازگشت به مدینه هشام فرمان داد بازارها را بر روی آن حضرت و همراهانش ببندند و آنان را از خوراک و آشامیدنی محروم سازند وقتی به یکی از شهرها رسیدند، مردم درِ شهر را بر روی‌شان بستند و اصحاب آن حضرت به سبب کمبود آب و غذا به زحمت افتادند و به آن بزرگوار شکایت بردند. امام بالای کوهی مشرف به شهر رفت و با صدای بلند فرمودند: «یَا أَهْلَ الْمَدِینَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ یَقُولُ اللَّهُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»؛ ای اهل شهری که مردمانش ستمگرند! به خداوند سبحانه و تعالی سوگند! من بقیة اللّه هستم. خداوند سبحانه و تعالی فرمود: «بقیة اللّه برایتان بهتر است اگر ایمان دارید.

در زیارت جامعه کبیره آمده است: «السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّة... وَ بَقِیَّةِ اللَّهِ...»؛ «سلام بر امامان که... بقیة اللّه هستند...» نجمه مادر گرامی امام رضا(ع) فرمود: چون فرزندم به دنیا آمد، او را در پارچه سفیدی پیچیده به دست پدرش دادم، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و کامش را با آب فرات برداشته به من برگرداند و فرمود: «خُذِیهِ فَإِنَّهُ بَقِیَّةُ اللَّهِ تَعَالَی فِی أَرْضِه»؛ «بگیر او را به‌درستی که او بقیه الله عزّ و جلّ‌ است در زمین.»

بَقِیَّتُ اللَّه بودن امام مهدی(ع)

در آیه ۸۶ سوره هود، هرچند خطاب به قوم شعیب است و منظور از «بَقِیَّةُ اللَّه» سود و سرمایه حلال یا پاداش الهی می‌باشد، اما هر موجود نافع که از سوی خداوند برای بشر باقی بماند و موجب خیر و سعادت او گردد، «بَقِیَّةُ اللَّه» محسوب می‌شود. از این رو، تمام پیامبران و پیشوایان بزرگ به نوعی «بَقِیَّةُ اللَّه» هستند، همان‌طور که رهبران راستینی که پس از مبارزه با دشمنان سرسخت، برای قوم و ملت خود باقی می‌مانند، از این نظر به عنوان «بَقِیَّةُ اللَّه» شناخته می‌شوند.

امام مهدی(ع)، به عنوان آخرین پیشوا و بزرگ‌ترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام(ص)، یکی از بارزترین مصادیق «بَقِیَّةُ اللَّه» است و به‌طور ویژه شایسته‌ترین فرد برای این لقب محسوب می‌شود. به‌ویژه که او تنها باقی‌مانده بعد از پیامبران و امامان(ع) است و در روایات متعددی به این موضوع اشاره شده است. این لقب آن‌چنان با حضرت مهدی(ع) ارتباط یافته که به یک لقب اختصاصی برای ایشان تبدیل شده است؛ به‌طوری که وقتی از «بَقِیَّةُ اللَّه» سخن به میان می‌آید، ذهن به جز حضرت مهدی(ع) نمی‌رود. شاید راز این امر در این باشد که حضرت مهدی(ع)، بقیه‌ تمام «بَقِیَّةُ اللَّه»هاست و پس از او دیگر هیچ «بَقِیَّةُ اللَّه»ی باقی نخواهد ماند.

بقیة الله بودن امام مهدی(ع) در روایات

در دعاها، زیارت‌ها و روایات، از امام زمان(ع) به عنوان "بقیة الله" یاد شده و اشاره به آن است که او ذخیره الهی برای اصلاح جهان و مبارزه با ظالمان و نجات مستضعفان است.

امام باقر(ع) فرمودند: «أَوَّلُ مَا یَنْطِقُ بِهِ هَذِهِ الْآیَةُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ثُمَّ یَقُولُ أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ خَلِیفَتُهُ وَ حُجَّتُهُ عَلَیْکُمْ فَلَا یُسَلِّمُ عَلَیْهِ مُسَلِّمٌ إِلَّا قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ؛ نخستین سخن حضرت مهدی(ع) پس از ظهور این آیه است که می‌‌فرماید: «بقیة اللّه برای‌تان بهتر است اگر ایمان دارید». آنگاه می‌فرماید: «منم بقیة اللّه و حجّت و خلیفۀ او در میان شما» در آن زمان هرکس بر آن حضرت سلام کند می‌گوید: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ».

وقتی احمد بن اسحاق بن سعد اشعری به محضر امام عسکری(ع) شرفیاب شد و دربارۀ جانشین آن حضرت پرسید آن حضرت کودکی خردسال همچون قرص ماه را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید: «آیا نشانه‌‏ای هست تا قلبم اطمینان یابد؟» آن کودک زبان گشود و با زبان عربی فصیح فرمود: «أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ‏ فِی‏ أَرْضِهِ‏ وَ الْمُنْتَقِمُ‏ مِنْ‏ أَعْدَائِهِ‏ فَلَا تَطْلُبْ‏ أَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ‏ یَا أَحْمَدَ بْنَ‏ إِسْحَاق‏‏‏‏‏‏؛ من بقیة اللّه بر زمین و منتقم از دشمنان او هستم. ای احمد بن اسحاق! بعد از دیدن این کرامت، نشانه‌ای طلب نکن».

در دعای ندبه آمده است: «أَیْنَ‏ بَقِیَّةُ اللَّهِ‏ الَّتِی‏ لَا تَخْلُو مِنَ‏ الْعِتْرَةِ الْهَادِیَة؛ کجاست آن بقیة اللّه که از عترت هدایت‌گر بیرون نیست؟» و در زیارت آل‌یاسین نیز به صورت «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِه‏» به او سلام داده شده است.

مطالعه بیشتر

1. زریاب، عباس، «بقیة الله»، در دانشنامه جهان اسلام،‌ ج۳، تهران، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
2. حضرت بقیة الله صلوات الله علیه، محمد شجاعی، تهران، سروش، ۱۳۹۷ش.
3. بقیه الله ذخیره همه خوبی‌ها، ناصر نظارات.