بقیة الله

سؤال

معنای بقیة الله به عنوان یکی از صفات امام زمان چیست؟

قطعه خوشنویسی از آیه ۸۶ سوره هود، که در آن عبارت «بَقِیَّتُ الله» آمده است.

درگاه‌ها

معناشناسی

بَقِیَّةُ الله به‌معنای باقی‌مانده خدا عبارتی در آیه ۸۶ سوره هود ﴿بَقیّةُ اللّهِ خَیرٌ لکُم اِن کُنتم مُؤمِنین؛ اگر مؤمن باشيد، باقيمانده [حلال‏] خدا براى شما بهتر است﴾ و خطاب به قوم شعیب است و مراد از آن «سود و سرمایه حلال» یا «پاداش معنوی» که تا ابد باقی می‌ماند، دانسته شده است.

کاربرد بَقِیَّتُ اللَّه درباره اهل بیت

بقیة الله در احادیث شیعه به امامان معصوم(ع) تفسیر شده است. ابن‌شهرآشوب گفته است آیه ﴿بَقیّةُ اللّهِ خَیرٌ لکُم اِن کُنتم مُؤمِنین﴾ درباره ائمه(ع) نازل شده است.

در روایتی آمده است: به دستور هشام بن عبدالملک، امام باقر(ع) را به شام بردند. هنگام بازگشت به مدینه هشام فرمان داد بازارها را بر روی آن حضرت و همراهانش ببندند و آنان را از خوراک و آشامیدنی محروم سازند وقتی به یکی از شهرها رسیدند، مردم درِ شهر را بر رویشان بستند و اصحاب آن حضرت به سبب کمبود آب و غذا به زحمت افتادند و به آن بزرگوار شکایت بردند. امام بالای کوهی مشرف به شهر رفت و با صدای بلند فرمودند: «یَا أَهْلَ الْمَدِینَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ یَقُولُ اللَّهُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»؛ ای اهل شهری که مردمانش ستمگرند! به خداوند سبحانه و تعالی سوگند! من بقیة اللّه هستم. خداوند سبحانه و تعالی فرمود: «بقیة اللّه برایتان بهتر است اگر ایمان دارید.

در زیارت جامعه کبیره آمده است: «السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّة... وَ بَقِیَّةِ اللَّهِ...»؛ «سلام بر امامان که... بقیة اللّه هستند...» نجمه مادر گرامی امام رضا(ع) فرمودند: چون فرزندم به دنیا آمد، پسر را در پارچه سفیدی پیچیده به دست پدر دادم، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفتند و کامش را با آب فرات برداشته به من برگرداندند و فرمودند: «خُذِیهِ فَإِنَّهُ بَقِیَّةُ اللَّهِ تَعَالَی فِی أَرْضِه»؛ «بگیر او را به‌درستی که او بقیه الله عزّ و جلّ‌ است در زمین.»

بَقِیَّتُ اللَّه بودن امام مهدی(ع)

در آیه ۸۶ سوره هود گرچه مخاطب قوم شعیب‌اند و منظور از «بَقِیَّتُ اللَّه» سود و سرمایه حلال و پاداش الهی است؛ ولی هر موجود نافع که از طرف خداوند برای بشر باقی مانده و مایه خیر و سعادت او گردد، «بَقِیَّتُ اللَّهِ» محسوب می‌شود. از این‌‌رو تمام پیامبران و پیشوایان بزرگ "بقیة الله" هستند، تمام رهبران راستین که پس از مبارزه با یک دشمن سرسخت برای یک قوم و ملت باقی می‌‌مانند از این نظر "بقیة الله" هستند.

لذا از آنجا که مهدی موعود(ع) آخرین پیشوا و بزرگ‌ترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام(ص) است یکی از روشن‌ترین مصادیق «بَقِیَّةُ اللَّه» می‌باشد و از همه به این لقب شایسته‌تر است، به‌خصوص که تنها باقیمانده بعد از پیامبران و امامان(ع) است و در روایات متعددی به آن اشاره شده است. و به حدّی این لقب با آن سرور ارتباط‍‌ پیدا نموده که به صورت لقب اختصاصی حضرتش درآمده است به‌گونه‌ای که تا لفظ بقیة الله گفته می‌شود جز آن حضرت به نظر نمی‌آید؛ شاید سرّ مطلب این باشد که این بقیة الله، بقیۀ تمام بقیة الله‌‌ها‌‌ست و پس از او دیگر بقیة اللهی نیست.

بقیة الله بودن امام مهدی(ع) در روایات

در دعاها، زیارت‌ها و روایات، از امام زمان(ع) به عنوان "بقیة الله" یاد شده و اشاره به آن است که او ذخیرۀ الهی برای اصلاح جهان و مبارزه با ظالمان و نجات مستضعفان است.

امام باقر(ع) فرمودند: «أَوَّلُ مَا یَنْطِقُ بِهِ هَذِهِ الْآیَةُ بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ثُمَّ یَقُولُ أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ خَلِیفَتُهُ وَ حُجَّتُهُ عَلَیْکُمْ فَلَا یُسَلِّمُ عَلَیْهِ مُسَلِّمٌ إِلَّا قَالَ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ؛ نخستین سخن حضرت مهدی(ع) پس از ظهور این آیه است که می‌‌فرماید: «بقیة اللّه برایتان بهتر است اگر ایمان دارید». آنگاه می‌فرماید: «منم بقیة اللّه و حجّت و خلیفۀ او در میان شما» در آن زمان هرکس بر آن حضرت سلام کند می‌گوید: السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا بَقِیَّةَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ».

وقتی احمد بن اسحاق بن سعد اشعری به محضر امام عسکری(ع) شرفیاب شد و دربارۀ جانشین آن حضرت پرسید آن حضرت کودکی خردسال همچون قرص ماه را به او نشان داد. احمد بن اسحاق پرسید: «آیا نشانه‌‏ای هست تا قلبم اطمینان یابد؟» آن کودک زبان گشود و با زبان عربی فصیح فرمودند: «أَنَا بَقِیَّةُ اللَّهِ‏ فِی‏ أَرْضِهِ‏ وَ الْمُنْتَقِمُ‏ مِنْ‏ أَعْدَائِهِ‏ فَلَا تَطْلُبْ‏ أَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ‏ یَا أَحْمَدَ بْنَ‏ إِسْحَاق‏‏‏‏‏‏؛ من بقیة اللّه بر زمین و منتقم از دشمنان او هستم. ای احمد بن اسحاق! بعد از دیدن این کرامت، نشانه‌ای طلب نکن».

در دعای ندبه آمده است: «أَیْنَ‏ بَقِیَّةُ اللَّهِ‏ الَّتِی‏ لَا تَخْلُو مِنَ‏ الْعِتْرَةِ الْهَادِیَة؛ کجاست آن بقیة اللّه که از عترت هدایت‌گر بیرون نیست؟» و در زیارت آل‌یاسین نیز به صورت «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ فِي أَرْضِه‏» به او سلام داده شده است.

مطالعه بیشتر

1. زریاب، عباس، «بقیة الله»، در دانشنامه جهان اسلام،‌ ج۳، تهران، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
2. حضرت بقیة الله صلوات الله علیه، محمد شجاعی، تهران، سروش، ۱۳۹۷ش.
3. بقیه الله ذخیره همه خوبی‌ها، ناصر نظارات.