پیش نویس:مساجد در آیه ۱۸ سوره جن

سؤال

خدا در آیه ۱۸ سوره جن می‌فرماید: که مساجد مختص توجه و ذکر خداست و با خدا هیچ‌کسی را نخوانید. مقصود از مساجد چیست؟

درگاه‌ها

مراد از مساجد

متن آیه

﴿ وَأَنَّ ٱلۡمَسَٰجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدۡعُواْ مَعَ ٱللَّهِ أَحَدࣰا

و مساجد ويژه خداست، پس هيچ كس را با خدا مپرستيد

جن:۱۸

﴾

آیه در نگاه مفسران

طوسی (۴۶۰ق)، شیخ الطائفة، تفسیر آیه را اینگونه می‌داند که مراد از مساجد مکان هایی است که در آنها نماز برپا می‌شود و در آنها نباید جز خداوند را یاد کرد. آن چنان که مسیحیان در کلیسا و مشرکان در کعبه علاوه بر خداوند، غیر او را نیز عبادت می‌کردند نباید در عبادت خداوند شریک قائل شد. علمای شیعه گفته‌اند که منظور از مساجد اعضایی است که هنگام سجده انسان، بر زمین قرار می‌گیرد یعنی پیشانی، دو دست، دو پا و دو زانو. با این تفسیر معنای آیه این است که شایسته نیست که با این اعضاء هفتگانه جز برای خداوند سجده شود.التبیان طوسی ج۱۰ ص ۱۵۵

(المیزان ج۲۰ ص ۵۰)

علامه طباطبایی (۱۳۶۰)، مفسر و فیلسوف معاصر، در تفسیر آیه می‌نویسد: مفسران مساجد را به موارد مختلفی تفسیر کرده‌اند؛ کعبه، مسجدالحرام، مسجدالحرام و بیت المقدس، حرم، همه زمین، برخی هم گفته‌اند که منظور نماز است. طباطبایی این موارد را تفسیرهایی می‌داند که دلیلی برای آنها وجود ندارد. تفسیر آیه به کعبه و مسجدالحرام، حرم یا مسجدالحرام و بیت المقدس صحیح نیست، زیرا مساجد جمع است و در زبان عربی برای مفرد یا دو مورد لفظ جمع استفاده نمی‌شود. تفسیر آیه به همه زمین نیز صحیح نیست، زیرا دلیل آنها کلام پیامبر(ص) است که زمین را مسجد و وسیله طهارت خوانده‌اند، اما این روایت فقط دلالت می‌کند که عبادت در هر مکانی از زمین صحیح است برخلاف مسیحیان و یهودیان که عبادت را مختص کلیسا و کنیسه می‌دانند. وی بر اساس روایتی از امام جواد(ع) بهترین تفسیر از مساجد را اعضای هفت گانه‌ای می‌داند که هنگام سجده بر زمین قرار می‌گیرند؛ پیشانی، کف دو دست، دو زانو، و انگشتان شست دو پا. علامه آیه را اینگونه معنا می‌نماید: به من وحی شده است که اعضای سجده مختص به خداوند است، پس به وسیله آنها برای خدا سجده کنید یا به وسیله آنها خدا را عبادت کنید‌ و به وسیله آنها هیچ احد دیگری را عبادت یا سجده نکنید.

تفسیر نمونه ج۵ ص ۱۲۴

مکارم شیرازی، از مراجع تقلید قرن ۱۵، در تفسیر آیه سه احتمال ذکر می‌کند: نخست: منظور مکانهایی باشد که در آن برای خدا سجده می‌شود، بالاترین آن مسجد الحرام، سپس همه مساجد و در نهایت هر مکانی که انسان در آن برای خدا سجده می‌کند. بنابر سخن پیامبر(ص) که تمام روی زمین برای ایشان سجدگاه و وسیله طهارت قرار داده شده است، همه زمین شامل می‌شود.(۱۲۴)

دوم: منظور اعضای هفتگانه سجده باشد. این اعضا را تنها برای خدا باید بر زمین گذاشت و برای غیر او جایز نیست. همین مطلب در روایاتی از امام جواد(ع) نقل شده است. هنگامی که معتصم تصمیم بر قطع دست یک دزد را داشت، هرکدام از علمای دربار او نظری دادند که از مچ یا مرفق قطع شود، معتصم از امام(ع) پرسید. حضرت در پاسخ با استدلال به همین آیه، مساجد یعنی اعضای هفتگانه‌ای که هنگام سجده بر زمین قرار می‌گیرند را مختص خداوند دانستند و فرمودند که حد سارق قطع انگشتان اوست.(ص۱۲۵) احادیث دیگری نیز با همین مضمون نقل شده است. نویسنده، بعد از ذکر این احتمال آن را نمی‌پذیرند زیرا همه این احادیث مشکلات سندی دارند. علاوه بر این مشکلات، در فقه شیعه موارد نقضی برای این احادیث وجود دارد که پاسخگویی به آنها آسان نیست.

سوم: منظور از مساجد همان سجود باشد. یعنی سجده فقط باید برای خداوند باشد و برای غیر او نمی‌توان سجده کرد. وی بعد ذکر این احتمال نیز آن را به دلیل مخالفت با ظاهر آیه و اینکه دلیل بر آن نیست نمی‌پذیرد.

بهترین تفسیر را همان احتمال اول می‌داند که هم با آیات قبل و هم آیات بعد تناسب کامل در مورد توحید و اینکه عبادت مخصوص خداوند است دارد. او احتمال دوم را هم اگر از نوع توسعه در مفهوم آیه باشد می‌پذیرد اما می‌نویسد که برای تفسیر سوم دلیلی وجود ندارد.(۱۲۶)

قرائتی، مفسر معاصر، نکاتی را از این آیه برداشت کرده است:۱.مراد از مساجد، جمع مسجد به معنای محل سجده است. امام صادق(ع) فرمودند:«چون یهود و نصارا در مراکز عبادت خود به خدا شرک می‌ورزیدند، خداوند فرمود: در مساجد اسلامی با خداوند احدی را نخوانید و خدا لعنت کند کسی که به مسجد احترام نگذارد.(بحار ج۷۲ ص ۳۵۵)

۲.مکان‌های عبادت برای خداوند است.

۳.مواضع هفتگانه‌ای که هنگام سجده بر زمین نهاده می‌شود مخصوص خداوند است.

۴.سجده برای غیر خداوند ممنوع است.

۵.مکانی که به قصد مسجد ساخته شود و در آن نماز خوانده شود، احکام ویژه‌ای پیدا می‌کند.

۶.برخی مکان‌ها از نظر قرآن می‌توانند قداست مخصوص داشته باشند.

۷.احدی را در کنار خداوند و هم ردیف خداوند نخوانید.

نور قرایتی ج۱۰ ص ۲۵۳

.(۲۵۵)

منابع

• طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
• طباطبایی، سید محمدحسین (۱۳۹۳). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
• قرائتی، محسن (۱۳۸۸). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
• حاکم نیشابوری، احمد بن محمد (۱۳۳۲). تاریخ نیشابور. تهران: ابن سینا.