تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
A.rezapour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۶۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
کتاب تنبیه | کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة اثر کیست و چه دیدگاه سیاسی‌ای از نویسنده را منعکس می‌کند؟ | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{درگاه|حکومت دینی|حوزه و روحانیت}} | |||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| عنوان =تنبیه الامة و تنزیه الملة | |||
| تصویر =تنبیه.jpeg | |||
| اندازه تصویر = | |||
| توضیح_تصویر = | |||
| نام‌های دیگر = | |||
| نویسنده =میرزا محمدحسین نائینی | |||
| تاریخ نگارش =قرن چهاردهم | |||
| موضوع =حکومت و سیاست | |||
| سبک = | |||
| زبان =فارسی | |||
| ویراستار = | |||
| به تصحیح = | |||
| به کوشش = | |||
| تصویرگر = | |||
| طراح جلد = | |||
| تعداد جلد = | |||
| تعداد صفحات = | |||
| قطع = | |||
| مجموعه = | |||
| ترجمه به دیگر زبان‌ها= | |||
| ناشر = | |||
| محل نشر = | |||
| تاریخ نشر = | |||
| نوبت چاپ = | |||
| شمارگان = | |||
| شابک = | |||
| نوع رسانه = | |||
| وبسایت ناشر = | |||
| نام کتاب = <!-- نام کتاب به زبان فارسی --> | |||
| مترجم = <!-- مترجم به فارسی --> | |||
| مشخصات نشر = <!-- مشخصات نشر در زبان فارسی --> | |||
| نسخه الکترونیکی = | |||
}} | |||
'''تَنبیه الاُمَّة و تَنْزیه المِلَّة'''، اثر [[میرزا محمدحسین غروی نائینی|میرزای نائینی]] (درگذشتهٔ ۱۳۱۵ش)، دربارهٔ نفی استبداد و حکومت مطلقه بر اساس مفاهیم دینی است. نائینی در این کتاب، با توجه به آیات، روایات و سنت‌های دینی، حکومت مطلقه، سلطنت استبدادی و خودکامگی سیاسی را رد می‌کند. او در جنبه اثباتی، حکومت مشروطه‌ای که از ظلم و استبداد به دور باشد را به‌عنوان نظریه‌ای در فقه سیاسی شیعه معرفی می‌کند. | |||
میرزا | |||
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة پس از انتشار مورد توجه عالمان دینی و روشنفکران قرار گرفت. برخی این کتاب را متحول‌کننده فقه سیاسی شیعه می‌دانند. [[آخوند خراسانی]] (۱۲۵۵–۱۳۲۹ق) و [[ملا عبدالله مازندرانی]] (۱۲۵۶–۱۳۳۰ق)، از مراجعِ مهم و تأثیرگذار آن دوره، بر این کتاب تقریظ (تأییدیه مکتوب) نوشته‌اند. نائینی این کتاب را در دفاع از حکومت مشروطه نوشته و نگاه خود را به حکومتی که مورد تأیید دین باشد بیان کرده است. او به صراحت اعلام می‌کند که استبداد مخالف با ضروریات اسلام است. این رساله اولین بار در سال ۱۳۲۷ق در بغداد و یک سال بعد در تهران به چاپ رسید. | |||
== معرفی کتاب و نویسنده == | |||
=== کتاب === | |||
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة با نام کامل «تَنبیهُ الْاُمَّة و تَنْزیهُ المِلَّة فی لُزومِ مَشروطِیَّـةِ الدُولَةِ الْمُنتَخَبَةِ لِتَقْلیلِ الظُّلْمِ عَلَی اَفرادِ الاُمَّةِ و تَرْقِیـَةِ الْمُجْتَمَع» معروف‌ترین اثر میرزای نائینی است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ریحانة الادب|سال=1395|نام=محمدعلی|نام خانوادگی=مدرس تبریزی|ناشر=مؤسسهٔ امام صادق(ع)|جلد=5|صفحه=281|مکان=قم}}</ref> این کتاب حدود سال ۱۲۸۶ش، تقریباً یک سال و نیم پس از [[انقلاب مشروطه]] و پس از بسته‌شدن مجلس اول، نوشته شد. ویژگی عمدهٔ این کتاب این است که مباحث نظری آن از کتاب و سنت استنباط شده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=۱۳۹۵|دوره=سال یکم|شماره=2|نام خانوادگی=فیرحی، داود و دیگران|عنوان=نگاه و نقدی بر آستانه تجدد|صفحه=143-174|ژورنال=دو فصلنامهٔ تخصصی مطالعات فقه معاصر}}</ref> | |||
مؤلفْ انگیزهٔ خود از تألیف کتاب را ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی(ص)، می‌داند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تنبیه الامر و تنزیه الملّة|سال=1382|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=نائینی|ناشر=بوستان کتاب|صفحه=38|مکان=قم}}</ref> نائینی تأکید کرده که چون کتاب برای تنبیه و آگاهی‌بخشیدن به ضروریات شریعت و تنزیه ملت است، نامش تنبیه الامة و تنزیه الملة شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تنبیه الامر و تنزیه الملّة|سال=1382|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=نائینی|ناشر=بوستان کتاب|صفحه=38|مکان=قم}}</ref> گفته می‌شود که نائینی در این کتاب نوشته‌های [[شیخ فضل‌الله نوری]] (۱۲۵۹–۱۳۲۷ق)، از فقهای مخالف مشروطه، را بی‌آنکه به نام او اشاره کند مورد نقد و بررسی قرار داده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=1383|شماره=140|نام خانوادگی=ایزدی فرد، عباس|عنوان=جستاری در تکوین و تدوین تنبیه الامه|ژورنال=علمی-تخصصی پگاه حوزه|نشانی=https://kms.bou.ac.ir/paper/جستاری-در-تکوین-و-تدوین-تنبیه/}}</ref> | |||
نائینی از | نائینی در این کتاب، با استفاده از کتاب خدا و سیرهٔ پیامبر(ص) و سایر پیشوایان، حریت و برابری مردم با پادشاه را نتیجه گرفته است. نائینی معتقد بود که ظلم و استبداد مخالف با ضروریات دین اسلام است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه جهان اسلام|سال=1375|نام خانوادگی=جمشیدی|ناشر=بنیاد دایرة المعارف اسلامی|جلد=8|صفحه=259|مکان=تهران|فصل=تنبیه الامة و تنزیه الملة|نام=محمدحسین}}</ref> | ||
هدف اصلی کتاب تنبیه الامة نفی استبداد و اقامهٔ دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده، در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه‌کنندهٔ استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند به‌شدت مخالفت می‌کند. به عقیدهٔ او، منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند. از این میان، به‌ویژه افرادی را که در لباس روحانیتند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبه استبداد دینی» در کنار «شعبه استبداد سیاسی» می‌داند. به عقیدهٔ مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین‌شده آن از دیگر جنبه‌های استبداد برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه جهان اسلام|سال=1375|نام خانوادگی=جمشیدی|ناشر=بنیاد دایرة المعارف اسلامی|جلد=8|صفحه=259|مکان=تهران|فصل=تنبیه الامة و تنزیه الملة|نام=محمدحسین}}</ref> | |||
== | === نویسنده === | ||
[[پرونده:میرزای نائینی.jpg|بندانگشتی|میرزای نائینی نویسندهٔ کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة»|287x287پیکسل]] | |||
میرزا محمدحسین نائینی از چهره‌های برجستهٔ روحانیت و رهبران فکری شیعه، در سال ۱۲۷۷ق در شهر نائین متولد شد. وی پس از فراگیری مقدمات علوم دینی در زادگاهش، در هفده‌سالگی برای ادامه تحصیل به اصفهان، که در آن روزگار پرآوازه‌ترین حوزهٔ علمی شیعه بود، رهسپار شد. نائینی در سال ۱۳۰۳ق برای ادامهٔ تحصیل راهی عتبات عالیات شد. او، پس از توقف کوتاه در نجف اشرف، به حوزهٔ سامراء، که توسط [[میرزای شیرازی]] (۱۲۳۰–۱۳۱۲ق) حیات علمی یافته بود، رفت و از درس بزرگانی چون [[میرزای شیرازی]]، سید اسماعیل صدر (۱۲۵۸–۱۳۳۸ق) و سید محمد فشارکی اصفهانی (۱۲۵۳–۱۳۱۶ق) بهره برد. در سال ۱۳۱۴ق، همراه با استادش سید اسماعیل صدر به حوزهٔ کربلا رفت و پس از دو سال راهی حوزهٔ نجف شد. نائینی در حوزهٔ نجف به‌عنوان مجتهدی توانا و برخوردار از شایستگی‌های علمی و سیاسی شناخته شد. نائینی در سال ۱۳۵۵ق درگذشت و در [[حرم امام علی(ع)]] به‌خاک سپرده شد.<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=1375|دوره=سیزدهم|شماره=77|نام خانوادگی=میری، سید عباس|عنوان=سیری در زندگانی علمی و سیاسی و اخلاقی نائینی|صفحه=407-431|ژورنال=فصلنامه حوزه}}</ref> | |||
میرزای نائینی را تربیت‌شدهٔ مکتب میرزای شیرازی می‌دانند که شخصیتی چند بُعدی و دارای رویکردهای خاص سیاسی و اجتماعی بود. او در جریان نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ دخانیه|سال=1377|نام خانوادگی=اصفهانی‌کربلایی، شیخ حسن|ناشر=نشر الهادی|صفحه=11-13|مکان=قم}}</ref> [[آقا بزرگ تهرانی]] (۱۲۹۳–۱۳۸۹ق) دربارهٔ مقام علمی میرزا نائینی می‌نویسد: «دانش بسیار و گسترده داشت. ادب فارسی و عربی را به مرحلهٔ کمال رسانده بود و از دانش کلام و فلسفه بهره فراوان داشت».<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=1375|دوره=سیزدهم|شماره=77|نام خانوادگی=میری، سید عباس|عنوان=سیری در زندگانی علمی و سیاسی و اخلاقی نائینی|صفحه=407-431|ژورنال=فصلنامه حوزه}}</ref> [[آیت‌الله طالقانی|سید محمود طالقانی]] (۱۲۸۹–۱۳۵۸ش)، فقیه و مفسر معاصر، دربارهٔ میرزای نائینی گفته است: «مؤلف عالی‌قدر این کتاب [تنبیه الامة] از بزرگترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را همهٔ فضلا و علما تصدیق می‌نمایند».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمهٔ سیدمحمودطالقانی|سال=1378|نام خانوادگی=نائینی، محمدحسین|ناشر=شرکت سهامی انتشار|مکان=تهران|پیوند=https://taleghani.org/doc/کتاب-تنبیه-الامه-و-تنزیه-المله/}}</ref> | |||
{{جعبه نقل‌قول|<small>تقریظ آخوند ملا محمد کاظم خراسانی بر کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة:</small>{{سخ}} | |||
رسالهٔ شریفهٔ تنبیه الامة و تنزیه الملة که از افاضات … آقا میرزا محمدحسین النائینی الغروی،... اجل از تمجید و سزاوار است که ان شاءالله تعالی به تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم آن، مأخوذبودن اصول مشروطیت را از شریعت محقه استفاده و حقیقت کلمهٔ مبارکهٔ «بِمُوالاتِکُمْ عَلّمنا اللّهُ مَعالِم دینِنا و أصْلَحَ ما کانَ فَسَدَ مِنْ دُنْیانا» را به عین الیقین ادراک نمایند. ان شاء الله تعالی.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تنبیه الامر و تنزیه الملّة|سال=1382|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=نائینی|ناشر=بوستان کتاب|صفحه=5|مکان=قم}}</ref> | |||
| اندازه قلم = کوچک | |||
}} | |||
== اهمیت و جایگاه == | |||
[[پرونده:تجدد.jpg|بندانگشتی| کتاب «آستانهٔ تجدد» در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة|287x287پیکسل]] | |||
تنبیه الامة و تنزیه الملة، از درون منازعات اجتهادی نهضت مشروطه‌خواهی در ایران سربرآورد و عالی‌ترین رهبران مذهبی شیعه از آن حمایت کردند. این کتاب به متن اصلی و محور در تبیین دینی از نظام مشروطه بدل شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آستانهٔ تجدد در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة|سال=1394|نام خانوادگی=فیرحی، داود|ناشر=نشر نی|صفحه=1|مکان=تهران}}</ref> | |||
دیدگاه‌های نائینی مورد توجه و تأیید علمای دینی و فضلای حوزه نیز بوده است. دو رهبر اصلی [[نهضت مشروطیت ایران]]، شیخ محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در تقریظهای کوتاه خود بر این کتاب بر این نکته تأکید داشته‌اند که «اصول و مبانی سیاسیهٔ اسلام» در این رساله رعایت شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دائرة المعارف بزرگ اسلامی|نام خانوادگی=رنجبرکرمانی، علی‌اکبر|ناشر=مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی|جلد=4|صفحه=51|مکان=تهران}}</ref> طالقانی معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دائرة المعارف بزرگ اسلامی|نام خانوادگی=رنجبرکرمانی، علی‌اکبر |ناشر= مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی|جلد=4|صفحه=51|مکان=تهران}}</ref> | |||
عالمان دینی نائینی را در جایگاه جدی تحول‌آفرینی در تاریخ فقه حکومتی اسلام می‌دانند و کتاب تنبیه الامة او را بیش از این شایستهٔ توجه می‌دانند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مبانی فقهی حکومت اسلامی|سال=1379|نام خانوادگی=منتظری، حسینعلی|ناشر=انتشارات سرایی|جلد=1|صفحه=64|مکان=تهران|کوشش=ترجمه و تقریر محمود صلواتی}}</ref> [[مرتضی مطهری]] (۱۲۹۸–۱۳۵۸ش) دربارهٔ میرزای نائینی می‌گوید: «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ‌کس به خوبی علامهٔ بزرگ و مجتهد سترگ میرزا محمدحسین نائینی ـ قدس سره ـ، توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن از قرآن و نهج البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه الامة و تنزیه الملّة بیان نکرده است.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر|سال=1389|نام خانوادگی=مطهری، مرتضی|ناشر=انتشارات صدرا|صفحه=42|مکان=تهران}}</ref> | |||
مهدی بازرگان در مدافعات خود در دادگاه نظامی ضمن آنکه کتاب ''تنبیه | روشنفکرانی مانند [[مهدی بازرگان]] (۱۲۸۶–۱۳۷۳ش)، روشنفکر دینی در مدافعات خود در دادگاه نظامی در رژیم پهلوی، ضمن آنکه کتاب ''تنبیه الامة'' را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست نداده» وصف کرده، در نقد سلطنت استبدادی به این کتاب استناد کرده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دائرة المعارف بزرگ اسلامی|نام خانوادگی=رنجبرکرمانی، علی‌اکبر |ناشر= مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی|جلد=4|صفحه=51|مکان=تهران}}</ref> [[حمید عنایت]] (۱۳۱۱–۱۳۶۱ش)، استاد علوم سیاسی در دانشگاه تهران، تنبیه الامة را تنها رسالهٔ منظم و منسجم و شناخته‌شده می‌داند که توسط یک شخصیت مذهبی در دفاع از دموکراسی پارلمانی به رشتهٔ تحریر درآمده است. [[فریدون آدمیت]] (۱۲۹۹–۱۳۸۷ش)، تاریخ‌نگار، معتقد است که نائینی در این کتاب کوشیده است «تباین ذاتی میان سیاست مشروطیت غربی و سیاست دینی را از میان بردارد». او «هشیاری ملی» نائینی را «خیره‌کننده» می‌داند<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دائرة المعارف بزرگ اسلامی|نام خانوادگی=رنجبرکرمانی، علی‌اکبر |ناشر= مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی|جلد=4|صفحه=51|مکان=تهران}}</ref> | ||
این | نائینی دفاع از استبداد به‌وسیلهٔ دین را لکهٔ ننگ عظیم و ظلم به ساحت مقدسهٔ نبوت ختمیه می‌داند. او با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه؛ زمانی که در امت من بدعت‌ها آشکار شود، باید عالم با آشکار کردن علمش جلوی بدعت را بگیرد» سکوت در برابر استبداد دینی را مساعدت در این ظلم می‌داند. با این ملاحظات، نائینی این کتاب را در بیان مخالفت حکومت استبدادی با ضروریات دین اسلام نوشته است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دائرة المعارف بزرگ اسلامی|نام خانوادگی=رنجبرکرمانی، علی‌اکبر |ناشر= مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی|جلد=4|صفحه=51|مکان=تهران}}</ref> | ||
میرزای نائینی برای اولین بار از موضع یک فقیه خواستار تغییر نظام حکومتی با استناد به ادلهٔ فقهی و شرعی گردید. فقهای گذشته در کتابهای خویش مباحث ولایت فقیه را تبیین می‌کردند؛ بدون اینکه به مصداق خارجی آن توجهی داشته باشند و خواستار تعویض نظام حکومتی باشند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مبانی فقهی حکومت اسلامی|سال=1379|نام خانوادگی=منتظری، حسینعلی|ناشر=انتشارات سرایی|جلد=1|صفحه=63|مکان=تهران|کوشش=ترجمه و تقریر محمود صلواتی}}</ref> | |||
برخی گفته‌اند تنبیه الامة و تنزیه الملة از کتاب «طبایع الاستبداد» اثر [[عبدالرحمان کواکبی]] (۱۲۶۶–۱۳۲۰ق) تأثیر پذیرفته است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه جهان اسلام|سال=1375|نام خانوادگی=جمشیدی|ناشر=بنیاد دایرة المعارف اسلامی|جلد=8|صفحه=259|مکان=تهران|فصل=تنبیه الامة و تنزیه الملة|نام=محمدحسین}}</ref> | |||
{{جعبه نقل‌قول|<small>ملا عبدالله مازندرانی:</small>{{سخ}} تمام مبانی کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة مأخوذ از اسلام است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تنبیه الامر و تنزیه الملّة|سال=1382|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=نائینی|ناشر=بوستان کتاب|صفحه=5|مکان=قم}}</ref> | |||
}} | |||
== محتوا == | == محتوا == | ||
کتاب شامل مقدمه، | کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة شامل مقدمه، فصول پنجگانه و خاتمه است. در فصل اول آن، ماهیت و مفهوم نظام سیاسی در بینش فقهی بررسی شده است. فصل دوم، بر این مطلب استدلال شده که بر فرض این که کسی ولایت عامهٔ فقیه را نیز قبول نداشته باشد، چاره‌ای ندارد جز اینکه حکومت فقیه را بر حکومت جائرانهٔ غیر فقیه ترجیح بدهد؛ بنابر این در زمان غیبت، حکومت فقیه نسبت به انواع دیگر حکومت دارای اولویت است. در فصل سوم، دربارهٔ خصوص نظام مشروطه، که مسئلهٔ روز در روزگار نائینی بوده، بحث شده است. ضمن این مباحث، نائینی تبیین کرده که تا چه اندازه این نظام با نظام مورد قبول اسلام، که همان نظام ولایت و حکومت فقیه باشد، سازگاری و هماهنگی دارد و در چه مواردی با آن متفاوت است. | ||
در فصل | در فصل چهارم، نائینی به شبهات و سؤالاتی از این قبیل که آیا مفاهیمی مانند تأسیس مجلس شورای اسلامی، حریت و مساوات بدعت است یا نه، پاسخ داده و میزان انعطاف و انطباق مفاهیم اسلامی با شرایط مختلف را نشان داده است. در فصل پنجم، راجع به شرایط مشروعیت مداخلهٔ نمایندگان مردم در امور سیاسی و حکومتی سخن گفته است. نائینی در خاتمهٔ کتابش دربارهٔ استبداد و نظام استبدادی، به‌گونه‌ای انتقادی و تحلیلی، مباحثی را مطرح کرده و پس از استنتاج کتاب خود را به‌پایان برده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مبانی فقهی حکومت اسلامی|سال=1379|نام خانوادگی=منتظری، حسینعلی|ناشر=انتشارات سرایی|جلد=1|صفحه=63|مکان=تهران|کوشش=ترجمه و تقریر محمود صلواتی}}</ref> | ||
در فصل | |||
نائینی در | |||
=== فهرست === | === فهرست === | ||
'''مقدمه''': | * '''مقدمه''': الف: ضرورت قیام؛ ب: اقسام سلطنت؛ ج: آزادی از اسارت و بندگی؛ د: مساوات آحاد ملت با سلطان. | ||
* '''فصل اول''': حقیقت سلطنت نزد ادیان و عقلا. | |||
* '''فصل دوم''': تحدید سلطنت در عصر غیبت. | |||
* '''فصل سوم''': مشروطه و تحدید سلطنت. | |||
* '''فصل چهارم''': پاسخ به شبهات و مغالطات. | |||
* '''فصل پنجم''': صحت و مشروعیت مداخله نمایندگان مجلس و شرایط و وظائف آنان. | |||
* '''خاتمه''': مقصد اول: قوای حافظ استبداد؛ مقصد دوم: راه‌های علاج قوای استبداد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تنبیه الامر و تنزیه الملّة|سال=1382|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=نائینی|ناشر=بوستان کتاب|مکان=قم|فصل=فهرست}}</ref> | |||
'''فصل اول''': حقیقت سلطنت نزد ادیان و عقلا. | |||
'''فصل دوم''': تحدید سلطنت در عصر غیبت. | |||
'''فصل سوم''': مشروطه و تحدید سلطنت. | |||
'''فصل چهارم''': پاسخ به شبهات و مغالطات. | |||
'''فصل پنجم''': صحت و مشروعیت مداخله نمایندگان مجلس و شرایط و وظائف آنان. | |||
'''خاتمه''': | |||
== چاپ و شرح == | == چاپ و شرح == | ||
رسالهٔ تنبیه الامة و تنزیه الملة اولین بار در ۱۳۲۷ق در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه جهان اسلام|سال=1375|نام خانوادگی=جمشیدی|ناشر=بنیاد دایرة المعارف اسلامی|جلد=8|صفحه=259|مکان=تهران|فصل=تنبیه الامة و تنزیه الملة|نام=محمدحسین}}</ref> این کتاب با تصحیحات و شروح مختلفی چاپ شده است: | |||
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار. | |||
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، بوستان کتاب. | * تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، بوستان کتاب. | ||
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح حمیدرضا محمودزاده حسینی، امیرکبیر. | |||
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح | * تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح‌الله حسینیان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی. | ||
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح‌الله | * آستانهٔ تجدد در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، [[داود فیرحی]]، نشر نی. | ||
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = سیاست | |||
| شاخه فرعی۱ = اندیشه سیاسی اسلام | |||
| شاخه فرعی۲ = | |||
| شاخه فرعی۳ = | |||
}} | }} | ||
{{ | {{ارزیابی | ||
| شناسه = | | شناسه = شد | ||
| | | عکس = شد | ||
| | | درگاه = شد | ||
| | | ادبیات = شد | ||
| | | پیوند = شد | ||
| | | ناوبری = <!--خالی | شد--> | ||
| | | تغییرمسیر = <!--خالی | شد--> | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = شد | ||
| | | ارزیابی کمی = شد | ||
| | | ارزیابی کیفی = <!--خالی | شد--> | ||
| اولویت = | | اولویت = د | ||
| کیفیت = | | کیفیت = خوب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۴۸
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة اثر کیست و چه دیدگاه سیاسی‌ای از نویسنده را منعکس می‌کند؟
| تنبیه الامة و تنزیه الملة | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | میرزا محمدحسین نائینی |
| تاریخ نگارش | قرن چهاردهم |
| موضوع | حکومت و سیاست |
| زبان | فارسی |
تَنبیه الاُمَّة و تَنْزیه المِلَّة، اثر میرزای نائینی (درگذشتهٔ ۱۳۱۵ش)، دربارهٔ نفی استبداد و حکومت مطلقه بر اساس مفاهیم دینی است. نائینی در این کتاب، با توجه به آیات، روایات و سنت‌های دینی، حکومت مطلقه، سلطنت استبدادی و خودکامگی سیاسی را رد می‌کند. او در جنبه اثباتی، حکومت مشروطه‌ای که از ظلم و استبداد به دور باشد را به‌عنوان نظریه‌ای در فقه سیاسی شیعه معرفی می‌کند.
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة پس از انتشار مورد توجه عالمان دینی و روشنفکران قرار گرفت. برخی این کتاب را متحول‌کننده فقه سیاسی شیعه می‌دانند. آخوند خراسانی (۱۲۵۵–۱۳۲۹ق) و ملا عبدالله مازندرانی (۱۲۵۶–۱۳۳۰ق)، از مراجعِ مهم و تأثیرگذار آن دوره، بر این کتاب تقریظ (تأییدیه مکتوب) نوشته‌اند. نائینی این کتاب را در دفاع از حکومت مشروطه نوشته و نگاه خود را به حکومتی که مورد تأیید دین باشد بیان کرده است. او به صراحت اعلام می‌کند که استبداد مخالف با ضروریات اسلام است. این رساله اولین بار در سال ۱۳۲۷ق در بغداد و یک سال بعد در تهران به چاپ رسید.
معرفی کتاب و نویسنده
کتاب
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة با نام کامل «تَنبیهُ الْاُمَّة و تَنْزیهُ المِلَّة فی لُزومِ مَشروطِیَّـةِ الدُولَةِ الْمُنتَخَبَةِ لِتَقْلیلِ الظُّلْمِ عَلَی اَفرادِ الاُمَّةِ و تَرْقِیـَةِ الْمُجْتَمَع» معروف‌ترین اثر میرزای نائینی است.[۱] این کتاب حدود سال ۱۲۸۶ش، تقریباً یک سال و نیم پس از انقلاب مشروطه و پس از بسته‌شدن مجلس اول، نوشته شد. ویژگی عمدهٔ این کتاب این است که مباحث نظری آن از کتاب و سنت استنباط شده است.[۲]
مؤلفْ انگیزهٔ خود از تألیف کتاب را ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی(ص)، می‌داند.[۳] نائینی تأکید کرده که چون کتاب برای تنبیه و آگاهی‌بخشیدن به ضروریات شریعت و تنزیه ملت است، نامش تنبیه الامة و تنزیه الملة شد.[۴] گفته می‌شود که نائینی در این کتاب نوشته‌های شیخ فضل‌الله نوری (۱۲۵۹–۱۳۲۷ق)، از فقهای مخالف مشروطه، را بی‌آنکه به نام او اشاره کند مورد نقد و بررسی قرار داده است.[۵]
نائینی در این کتاب، با استفاده از کتاب خدا و سیرهٔ پیامبر(ص) و سایر پیشوایان، حریت و برابری مردم با پادشاه را نتیجه گرفته است. نائینی معتقد بود که ظلم و استبداد مخالف با ضروریات دین اسلام است.[۶]
هدف اصلی کتاب تنبیه الامة نفی استبداد و اقامهٔ دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده، در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه‌کنندهٔ استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند به‌شدت مخالفت می‌کند. به عقیدهٔ او، منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند. از این میان، به‌ویژه افرادی را که در لباس روحانیتند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبه استبداد دینی» در کنار «شعبه استبداد سیاسی» می‌داند. به عقیدهٔ مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین‌شده آن از دیگر جنبه‌های استبداد برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است.»[۷]
نویسنده
میرزا محمدحسین نائینی از چهره‌های برجستهٔ روحانیت و رهبران فکری شیعه، در سال ۱۲۷۷ق در شهر نائین متولد شد. وی پس از فراگیری مقدمات علوم دینی در زادگاهش، در هفده‌سالگی برای ادامه تحصیل به اصفهان، که در آن روزگار پرآوازه‌ترین حوزهٔ علمی شیعه بود، رهسپار شد. نائینی در سال ۱۳۰۳ق برای ادامهٔ تحصیل راهی عتبات عالیات شد. او، پس از توقف کوتاه در نجف اشرف، به حوزهٔ سامراء، که توسط میرزای شیرازی (۱۲۳۰–۱۳۱۲ق) حیات علمی یافته بود، رفت و از درس بزرگانی چون میرزای شیرازی، سید اسماعیل صدر (۱۲۵۸–۱۳۳۸ق) و سید محمد فشارکی اصفهانی (۱۲۵۳–۱۳۱۶ق) بهره برد. در سال ۱۳۱۴ق، همراه با استادش سید اسماعیل صدر به حوزهٔ کربلا رفت و پس از دو سال راهی حوزهٔ نجف شد. نائینی در حوزهٔ نجف به‌عنوان مجتهدی توانا و برخوردار از شایستگی‌های علمی و سیاسی شناخته شد. نائینی در سال ۱۳۵۵ق درگذشت و در حرم امام علی(ع) به‌خاک سپرده شد.[۸]
میرزای نائینی را تربیت‌شدهٔ مکتب میرزای شیرازی می‌دانند که شخصیتی چند بُعدی و دارای رویکردهای خاص سیاسی و اجتماعی بود. او در جریان نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود.[۹] آقا بزرگ تهرانی (۱۲۹۳–۱۳۸۹ق) دربارهٔ مقام علمی میرزا نائینی می‌نویسد: «دانش بسیار و گسترده داشت. ادب فارسی و عربی را به مرحلهٔ کمال رسانده بود و از دانش کلام و فلسفه بهره فراوان داشت».[۱۰] سید محمود طالقانی (۱۲۸۹–۱۳۵۸ش)، فقیه و مفسر معاصر، دربارهٔ میرزای نائینی گفته است: «مؤلف عالی‌قدر این کتاب [تنبیه الامة] از بزرگترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را همهٔ فضلا و علما تصدیق می‌نمایند».[۱۱]
تقریظ آخوند ملا محمد کاظم خراسانی بر کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة:
رسالهٔ شریفهٔ تنبیه الامة و تنزیه الملة که از افاضات … آقا میرزا محمدحسین النائینی الغروی،... اجل از تمجید و سزاوار است که ان شاءالله تعالی به تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم آن، مأخوذبودن اصول مشروطیت را از شریعت محقه استفاده و حقیقت کلمهٔ مبارکهٔ «بِمُوالاتِکُمْ عَلّمنا اللّهُ مَعالِم دینِنا و أصْلَحَ ما کانَ فَسَدَ مِنْ دُنْیانا» را به عین الیقین ادراک نمایند. ان شاء الله تعالی.[۱۲]
اهمیت و جایگاه
تنبیه الامة و تنزیه الملة، از درون منازعات اجتهادی نهضت مشروطه‌خواهی در ایران سربرآورد و عالی‌ترین رهبران مذهبی شیعه از آن حمایت کردند. این کتاب به متن اصلی و محور در تبیین دینی از نظام مشروطه بدل شد.[۱۳]
دیدگاه‌های نائینی مورد توجه و تأیید علمای دینی و فضلای حوزه نیز بوده است. دو رهبر اصلی نهضت مشروطیت ایران، شیخ محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در تقریظهای کوتاه خود بر این کتاب بر این نکته تأکید داشته‌اند که «اصول و مبانی سیاسیهٔ اسلام» در این رساله رعایت شده است.[۱۴] طالقانی معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است».[۱۵]
عالمان دینی نائینی را در جایگاه جدی تحول‌آفرینی در تاریخ فقه حکومتی اسلام می‌دانند و کتاب تنبیه الامة او را بیش از این شایستهٔ توجه می‌دانند.[۱۶] مرتضی مطهری (۱۲۹۸–۱۳۵۸ش) دربارهٔ میرزای نائینی می‌گوید: «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچ‌کس به خوبی علامهٔ بزرگ و مجتهد سترگ میرزا محمدحسین نائینی ـ قدس سره ـ، توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن از قرآن و نهج البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه الامة و تنزیه الملّة بیان نکرده است.»[۱۷]
روشنفکرانی مانند مهدی بازرگان (۱۲۸۶–۱۳۷۳ش)، روشنفکر دینی در مدافعات خود در دادگاه نظامی در رژیم پهلوی، ضمن آنکه کتاب تنبیه الامة را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست نداده» وصف کرده، در نقد سلطنت استبدادی به این کتاب استناد کرده است.[۱۸] حمید عنایت (۱۳۱۱–۱۳۶۱ش)، استاد علوم سیاسی در دانشگاه تهران، تنبیه الامة را تنها رسالهٔ منظم و منسجم و شناخته‌شده می‌داند که توسط یک شخصیت مذهبی در دفاع از دموکراسی پارلمانی به رشتهٔ تحریر درآمده است. فریدون آدمیت (۱۲۹۹–۱۳۸۷ش)، تاریخ‌نگار، معتقد است که نائینی در این کتاب کوشیده است «تباین ذاتی میان سیاست مشروطیت غربی و سیاست دینی را از میان بردارد». او «هشیاری ملی» نائینی را «خیره‌کننده» می‌داند[۱۹]
نائینی دفاع از استبداد به‌وسیلهٔ دین را لکهٔ ننگ عظیم و ظلم به ساحت مقدسهٔ نبوت ختمیه می‌داند. او با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه؛ زمانی که در امت من بدعت‌ها آشکار شود، باید عالم با آشکار کردن علمش جلوی بدعت را بگیرد» سکوت در برابر استبداد دینی را مساعدت در این ظلم می‌داند. با این ملاحظات، نائینی این کتاب را در بیان مخالفت حکومت استبدادی با ضروریات دین اسلام نوشته است.[۲۰]
میرزای نائینی برای اولین بار از موضع یک فقیه خواستار تغییر نظام حکومتی با استناد به ادلهٔ فقهی و شرعی گردید. فقهای گذشته در کتابهای خویش مباحث ولایت فقیه را تبیین می‌کردند؛ بدون اینکه به مصداق خارجی آن توجهی داشته باشند و خواستار تعویض نظام حکومتی باشند.[۲۱]
برخی گفته‌اند تنبیه الامة و تنزیه الملة از کتاب «طبایع الاستبداد» اثر عبدالرحمان کواکبی (۱۲۶۶–۱۳۲۰ق) تأثیر پذیرفته است.[۲۲]
ملا عبدالله مازندرانی:
تمام مبانی کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة مأخوذ از اسلام است.[۲۳]
محتوا
کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة شامل مقدمه، فصول پنجگانه و خاتمه است. در فصل اول آن، ماهیت و مفهوم نظام سیاسی در بینش فقهی بررسی شده است. فصل دوم، بر این مطلب استدلال شده که بر فرض این که کسی ولایت عامهٔ فقیه را نیز قبول نداشته باشد، چاره‌ای ندارد جز اینکه حکومت فقیه را بر حکومت جائرانهٔ غیر فقیه ترجیح بدهد؛ بنابر این در زمان غیبت، حکومت فقیه نسبت به انواع دیگر حکومت دارای اولویت است. در فصل سوم، دربارهٔ خصوص نظام مشروطه، که مسئلهٔ روز در روزگار نائینی بوده، بحث شده است. ضمن این مباحث، نائینی تبیین کرده که تا چه اندازه این نظام با نظام مورد قبول اسلام، که همان نظام ولایت و حکومت فقیه باشد، سازگاری و هماهنگی دارد و در چه مواردی با آن متفاوت است.
در فصل چهارم، نائینی به شبهات و سؤالاتی از این قبیل که آیا مفاهیمی مانند تأسیس مجلس شورای اسلامی، حریت و مساوات بدعت است یا نه، پاسخ داده و میزان انعطاف و انطباق مفاهیم اسلامی با شرایط مختلف را نشان داده است. در فصل پنجم، راجع به شرایط مشروعیت مداخلهٔ نمایندگان مردم در امور سیاسی و حکومتی سخن گفته است. نائینی در خاتمهٔ کتابش دربارهٔ استبداد و نظام استبدادی، به‌گونه‌ای انتقادی و تحلیلی، مباحثی را مطرح کرده و پس از استنتاج کتاب خود را به‌پایان برده است.[۲۴]
فهرست
- مقدمه: الف: ضرورت قیام؛ ب: اقسام سلطنت؛ ج: آزادی از اسارت و بندگی؛ د: مساوات آحاد ملت با سلطان.
- فصل اول: حقیقت سلطنت نزد ادیان و عقلا.
- فصل دوم: تحدید سلطنت در عصر غیبت.
- فصل سوم: مشروطه و تحدید سلطنت.
- فصل چهارم: پاسخ به شبهات و مغالطات.
- فصل پنجم: صحت و مشروعیت مداخله نمایندگان مجلس و شرایط و وظائف آنان.
- خاتمه: مقصد اول: قوای حافظ استبداد؛ مقصد دوم: راه‌های علاج قوای استبداد.[۲۵]
چاپ و شرح
رسالهٔ تنبیه الامة و تنزیه الملة اولین بار در ۱۳۲۷ق در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.[۲۶] این کتاب با تصحیحات و شروح مختلفی چاپ شده است:
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار.
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، بوستان کتاب.
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح حمیدرضا محمودزاده حسینی، امیرکبیر.
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح‌الله حسینیان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- آستانهٔ تجدد در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، داود فیرحی، نشر نی.
منابع
- ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی (۱۳۹۵). ریحانة الادب. ج. ۵. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). ص. ۲۸۱.
- ↑ فیرحی، داود و دیگران (۱۳۹۵). «نگاه و نقدی بر آستانه تجدد». دو فصلنامهٔ تخصصی مطالعات فقه معاصر. سال یکم (۲): ۱۴۳-۱۷۴.
- ↑ نائینی، محمدحسین (۱۳۸۲). تنبیه الامر و تنزیه الملّة. قم: بوستان کتاب. ص. ۳۸.
- ↑ نائینی، محمدحسین (۱۳۸۲). تنبیه الامر و تنزیه الملّة. قم: بوستان کتاب. ص. ۳۸.
- ↑ ایزدی فرد، عباس (۱۳۸۳). «جستاری در تکوین و تدوین تنبیه الامه». علمی-تخصصی پگاه حوزه (۱۴۰).
- ↑ جمشیدی، محمدحسین (۱۳۷۵). «تنبیه الامة و تنزیه الملة». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۸. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. ص. ۲۵۹.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین (۱۳۷۵). «تنبیه الامة و تنزیه الملة». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۸. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. ص. ۲۵۹.
- ↑ میری، سید عباس (۱۳۷۵). «سیری در زندگانی علمی و سیاسی و اخلاقی نائینی». فصلنامه حوزه. سیزدهم (۷۷): ۴۰۷-۴۳۱.
- ↑ اصفهانی‌کربلایی، شیخ حسن (۱۳۷۷). تاریخ دخانیه. قم: نشر الهادی. ص. ۱۱-۱۳.
- ↑ میری، سید عباس (۱۳۷۵). «سیری در زندگانی علمی و سیاسی و اخلاقی نائینی». فصلنامه حوزه. سیزدهم (۷۷): ۴۰۷-۴۳۱.
- ↑ نائینی، محمدحسین (۱۳۷۸). تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمهٔ سیدمحمودطالقانی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
- ↑ نائینی، محمدحسین (۱۳۸۲). تنبیه الامر و تنزیه الملّة. قم: بوستان کتاب. ص. ۵.
- ↑ فیرحی، داود (۱۳۹۴). آستانهٔ تجدد در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة. تهران: نشر نی. ص. ۱.
- ↑ رنجبرکرمانی، علی‌اکبر. دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ج. ۴. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ص. ۵۱.
- ↑ رنجبرکرمانی، علی‌اکبر. دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ج. ۴. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ص. ۵۱.
- ↑ منتظری، حسینعلی (۱۳۷۹). مبانی فقهی حکومت اسلامی. ج. ۱. به کوشش ترجمه و تقریر محمود صلواتی. تهران: انتشارات سرایی. ص. ۶۴.
- ↑ مطهری، مرتضی (۱۳۸۹). نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر. تهران: انتشارات صدرا. ص. ۴۲.
- ↑ رنجبرکرمانی، علی‌اکبر. دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ج. ۴. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ص. ۵۱.
- ↑ رنجبرکرمانی، علی‌اکبر. دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ج. ۴. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ص. ۵۱.
- ↑ رنجبرکرمانی، علی‌اکبر. دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ج. ۴. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ص. ۵۱.
- ↑ منتظری، حسینعلی (۱۳۷۹). مبانی فقهی حکومت اسلامی. ج. ۱. به کوشش ترجمه و تقریر محمود صلواتی. تهران: انتشارات سرایی. ص. ۶۳.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین (۱۳۷۵). «تنبیه الامة و تنزیه الملة». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۸. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. ص. ۲۵۹.
- ↑ نائینی، محمدحسین (۱۳۸۲). تنبیه الامر و تنزیه الملّة. قم: بوستان کتاب. ص. ۵.
- ↑ منتظری، حسینعلی (۱۳۷۹). مبانی فقهی حکومت اسلامی. ج. ۱. به کوشش ترجمه و تقریر محمود صلواتی. تهران: انتشارات سرایی. ص. ۶۳.
- ↑ نائینی، محمدحسین (۱۳۸۲). «فهرست». تنبیه الامر و تنزیه الملّة. قم: بوستان کتاب.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین (۱۳۷۵). «تنبیه الامة و تنزیه الملة». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۸. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. ص. ۲۵۹.