حقیقت توسل: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۱۰

سؤال

حقیقت توسل چیست؟ آیا از نظر آیات و روایات اسلامی توسل به غیر خدا جایز است؟

توسل به معنای واسطه قرار دادن شخص یا چیزی نزد خداوند، برای تقرب به او و برآورده شدن حاجت‌ها است. به اعتقاد شیعیان، توسل از اموری است که در قرآن و روایات به آن توصیه شده و نمونه‌های بسیاری از آن در دعاها و زیارت امامان شیعه وجود دارد. توسل می‌تواند به هر شخص یا هر چیزی مانند پیامبران، اولیاء الهی و فرشتگان باشد که نزد خداوند محترم است.

مفهوم شناسی

توسل در لغت به معنای تقرب جستن یا چیزی که باعث تقرب به دیگری از روی علاقه و رغبت است، می‌باشد.^[۱] توسل در اصطلاح، وسیله قرار دادن موجود ارزشمندی در جهت رسیدن به اهداف و قرب الهی را توسل می‌نامند.^[۲]

توسل در قرآن

آیات متعددی در قرآن به توسل اشاره کرده‌اند:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای مؤمنان، پرهیزکار باشید و به سوی خدا، وسیله فراهم سازید و در راه او مبارزه کنید، باشد که رستگار گردید.﴾(مائده:۳۵) در این آیه، دستوری درباره «وسیله» به افراد با ایمان داده شده است. مفسران وسیله در این آیه را دارای معنای وسیعی دانسته‌اند و هر کار و هر چیزی که باعث نزدیک شدن به خداوند شود را شامل می‌گردد.

در قرآن آمده:﴿اگر آن‌ها هنگامی که به خویشتن ستم کردند (و مرتکب گناهی شدند) به نزد تو می‌آمدند و از خداوند طلب عفو و بخشش می‌کردند و رسول نیز برای آن‌ها طلب عفو می‌کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می‌یافتند.﴾(نساء:۶۴) همچنین برادران یوسف به پدرشان گفتند﴿ای پدر! برای ما از درگاه خدا استغفار و طلب بخشش نما، که ما خطاکار هستیم﴾^[۳] از این دو آیه چنین استفاده شده که انبیاء و اولیاء، می‌توانند میان خدا و بندگان گناه‌کار، واسطه شوند و خداوند انسان‌ها را مورد عفو خویش قرار می‌دهد.

توسل در روایات اهل‌سنت

روایات متعددی در میان شیعیان و اهل سنت توسل به معنای مذکور را تأیید می‌کند. این روایات بسیار است و در کتاب‌های متعددی از جمله منابع اهل‌سنت، نقل شده است:

احمد بن حنبل از عالمان بزرگ اهل‌سنت،‌ از عثمان بن حنیف، نقل می‌کند:

«مردی نابینا نزد پیامبر آمد و گفت: از خدا بخواه تا مرا عافیت بخشد، ... پیامبر به او گفت تا وضو بگیرد و دو رکعت نماز بخواند. سپس چنین دعا بخواند: پروردگارا! من از تو درخواست می‌کنم و به وسیله محمد، پیامبر رحمت به تو روی می‌آورم. ای محمد من در مورد نیازم به وسیله تو به پروردگار خویش متوجه می‌شوم تا حاجتم را برآورده فرمایی، خدایا او را شفیع من گردان».^[۴] از این روایت استفاده شده که توسل به پیامبر اسلام(ص) به منظور برآورده شدن نیاز، جایز است.^[۵]

همچنین توسل به‌وسیله اهل‌بیت پیامبر(ص) نیز نقل شده است: «خاندان پیامبر وسیله من هستند، آن‌ها در پیشگاه او سبب تقرّب من می‌باشند. امیدوارم به سبب آن‌ها فردای قیامت نامه عمل من به دست راست من سپرده شود».^[۶]

توسل به غیر خدا

هدف از توسل نزدیک شدن به خداوند و برآورده شدن حاجت‌ها است. توسل جستن به انبیاء و معصومان(ع) اگر در راستای نزدیک شدن به خداوند باشد، در قرآن و روایات بسیاری به آن توصیه شده است. همچنین سوگند دادن خدا به مقام پیامبران، امامان(ع) و بندگان صالح و مؤمن خدا، جزء مفهوم وسیع توسل است.^[۷]

جستارهای وابسته

منابع

↑ ابن منظور، لسان العرب، دار احیاءالتراث العربی، ج۱۵، ص۳۰۱.
↑ حسینی نسب، سیدرضا، شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص۱۴۳.
↑ یوسف/ ۹۷.
↑ آلوسی، شهاب الدین، سید المحمود روح المعانی، بیروت، انتشارات دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۱۲۵.
↑ حسینی نسب، سیدرضا، شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص۱۴۷.
↑ السمهودی، نورالدین، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، مجلد دوم (ج ۳ و ۴)، ص۱۳۷۱.
↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، ج۴، ص۳۶۵.

[1] ابن منظور، لسان العرب، دار احیاءالتراث العربی، ج۱۵، ص۳۰۱.

[2] حسینی نسب، سیدرضا، شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص۱۴۳.

[3] یوسف/ ۹۷.

[4] آلوسی، شهاب الدین، سید المحمود روح المعانی، بیروت، انتشارات دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۱۲۵.

[5] حسینی نسب، سیدرضا، شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص۱۴۷.

[6] السمهودی، نورالدین، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، مجلد دوم (ج ۳ و ۴)، ص۱۳۷۱.

[7] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، ج۴، ص۳۶۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 {{شروع متن}}
-{{شاخه
- | شاخه اصلی = کلام
- |شاخه فرعی۱ = امامت عامه
- |شاخه فرعی۲ = توسل
- |شاخه فرعی۳ =
-}}
 {{سوال}}
@@ خط ۱۲: / خط ۶: @@
 {{پاسخ}}
-توسل به معنای واسطه قرار دادن شخص یا چیزی نزد [[خداوند]]، برای تقرب به او و برآورده شدن حاجت‌هاست. به اعتقاد [[شیعیان]] توسل از اموری است که در [[قرآن]] و روایات به آن توصیه شده و نمونه‌های بسیاری از آن در دعاها و [[زیارت]] امامان شیعه به چشم می‌خورد. موضوع توسل می‌تواند هر کس یا هر چیزی باشد که نزد خداوند محترم است مانند [[پیامبران]]، اولیاء الهی و [[فرشتگان]].
+توسل به معنای واسطه قرار دادن شخص یا چیزی نزد [[خداوند]]، برای تقرب به او و برآورده شدن حاجت‌ها است. به اعتقاد [[شیعیان]]، توسل از اموری است که در [[قرآن]] و روایات به آن توصیه شده و نمونه‌های بسیاری از آن در دعاها و [[زیارت]] امامان شیعه وجود دارد. توسل می‌تواند به هر شخص یا هر چیزی مانند [[پیامبران]]، اولیاء الهی و [[فرشتگان]] باشد که نزد خداوند محترم است.
-===مفهوم شناسی===
-توسل در لغت به معنای تقرب جستن یا چیزی که باعث تقرب به دیگری از روی علاقه و رغبت است، می‌باشد<ref>ابن منظور، لسان العرب، دار احیاءالتراث العربی، ج ۱۵، ص ۳۰۱.</ref> و در اصطلاح، «موجود گران مایه ای را جهت رسیدن به اهداف و نیل به مقامِ قرب الهی بین خود و خدا، وسیله قرار دادن»<ref>حسینی نسب، سیدرضا، شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص ۱۴۳.</ref> توسل می‌نامند.
-===توسل در قرآن===
-قرآن کریم می فرماید:
-{{قرآن|یا ایّها الّذین آمنوا اِتّقو الله وَ ابْتغوا الیه الوسیله و جاهِدوا فی سبیلِهِ لَعلَّکُم تُفْلِحون}}<ref>مائده/ ۳۵.</ref> ای مؤمنان، پرهیزکار باشید و به سوی خدا، وسیله فراهم سازید و در راه او مبارزه کنید، باشد که رستگار گردید.
-موضوع مهمی که در این [[آیه]] شریفه مورد توجه قرار گرفته، دستوری است که درباره اتّخاذ «وسیله» به افراد با [[ایمان]] داده شده است، «وسیله» همانطوری که در بیان معنای لغوی آن بیان شد. در اصل به معنای چیزی که باعث تقرب به دیگری از روی علاقه و رغبت می‌شود، می‌باشد؛ بنابراین وسیله در آیه فوق معنی بسیار وسیعی دارد و هر کار و هر چیزی را که باعث نزدیک شدن به پیشگاه مقدس [[پروردگار]] می‌شود، شامل می‌گردد که مهم‌ترین آن‌ها ایمان به [[خدا]] و [[پیامبر اکرم(ص)]] و [[جهاد]]<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، ج ۴، ص ۳۶۴.</ref> و… خواهد بود (در بحث اقسام توسل خواهد آمد)
-از قرآن برمی‌آید که [[انبیاء]] و اولیاء واسطهٔ بین خالق و خلق هستند و می‌توانند بین بنده و خداوند وساطت کنند:
-{{قرآن|وَلوانهم اذ ظلموا انفسهم جاءُوک فاستغفرواالله واستغفرلهم الرسول لوجدواالله تواباً رحیماً}}<ref>نساء/ ۶۴.</ref> اگر آن‌ها هنگامی که به خویشتن ستم کردند (و مرتکب گناهی شدند) به نزد تو می‌آمدند و از خداوند طلب عفو و بخشش می‌کردند و رسول نیز برای آن‌ها طلب عفو می‌کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می‌یافتند.
-{{قرآن|قالُوایا أبانا اسْتغفر لَنا ذُنُوبنا اِنّا کُنّا خاطِئین}}<ref>یوسف/ ۹۷.</ref> «گفتند (برادران یوسف) ای پدر! برای ما از درگاه خدا استغفار و طلب بخشش نما، که ما خطاکار هستیم».
-از مفهوم دو آیه فوق چنین استفاده می‌شود که انبیاء و اولیای حق، می‌توانند میان خدا و بندگان گناه کار، واسطه شوند و به خاطر آن‌ها، خداوند از معصیت و عصیان انسان‌ها بگذرد و آنان را مورد عفو خویش قراردهد.
-===توسل در روایات===
-از روایات متعددی که از طرق [[شیعه]] و [[اهل سنت]] دراین زمینه وارد شده نیز به خوبی استفاده می‌شود که توسل به معنای مذکور، هیچ گونه اشکالی ندارد، بلکه این کار از جملهٔ کارهای خوب به حساب می‌آید، تعداد این روایات بسیار زیاد است و در کتاب‌های متعددی نقل شده است.
-===توسل در روایات اهل سنّت===
-در منابع روایی شیعه موضوع توسل به قدری واضح و روشن است که نیاز به نقل حدیث ندارد و لذا به عنوان نمونه فقط به ذکر چند روایت که در کتاب‌های معروف اهل تسنن نقل شده، اشاره می‌کنیم:
-* احمد بن حنبل در مُسند خود از عثمان بن حنیف، چنین روایت می‌کند:
-«مردی نابینا نزد پیامبر گرامی آمد و گفت: از خدا بخواه تا مرا عافیت بخشد، پیامبر فرمود: اگر می‌خواهی [[دعا]] نمایم و اگر مایل هستی به تأخیر می‌اندازم و این بهتر می‌باشد. مرد نابینا عرض کرد: دعا بفرما. پیامبر گرامی او را فرمان داد تا وضو بگیرد و در وضوی خود دقت نماید و دو رکعت [[نماز]] بگذارد و این چنین دعا کند: پروردگارا! من از تو درخواست می‌کنم و به وسیله محمد، پیامبر رحمت به تو روی می‌آورم ای محمد من در مورد نیازم به وسیله تو به پروردگار خویش متوجه می‌شوم تا حاجتم را برآورده فرمایی، خدایا او را شفیع من گردان».}}<ref>آلوسی، شهاب الدین، سید المحمود روح المعانی، بیروت، انتشارات دار احیاء التراث العربی، ج ۶، ص ۱۲۵.</ref>
-از این روایت به خوبی استفاده می‌شود که توسل به پیامبر گرامی(ص) به منظور برآورده شدن نیاز، به وسیله آن حضرت جایز است، بلکه رسول خدا آن مردِ نابینا را فرمان داد تا آن گونه دعا کند، و با وسیله قرار دادن پیامبر(ص) بین خود و خدا، از پروردگار درخواست نماید و این معنا همان توسل به اولیای الهی و عزیزان درگاه خداوند است.<ref>حسینی نسب، سیدرضا، شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص ۱۴۷.</ref> و مدد گرفتن و شفاعت خواستن در پیشگاه خداوند از پیامبر(ص) و از مقام و شخصیت او، هم پیش از خلقت او مجاز بوده است و هم بعد از تولد و هم بعد از رحلتش و همچنین است توسل جستن نسبت به [[اهل بیت]] پیامبر(ص):
-: آل النبی، ذریتی و هم الیه وسیلتی ارجو بهم اعطی غداً بیدالیمین صحیفتی<ref>السمهودی، نورالدین، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، مجلد دوم (ج ۳ و ۴)، ص ۱۳۷۱.</ref>
-خاندان پیامبر وسیلهٔ من هستند، آن‌ها در پیشگاه او سبب تقرّب من می‌باشند. امیدوارم به سبب آن‌ها فردای قیامت نامه عمل من به دست راست من سپرده شود.
-بنابراین مانعی در توسل به پیشگاه خداوند به مقام پیامبر(ص) و اوصیا و اولیا الهی دیده نمی‌شود، و توسل جستن به هر امری و هر کسی که حقیقتاً در پیشگاه خدا مقامی داشته باشد مانعی ندارد.
-===اقسام توسل===
+==مفهوم شناسی==
+توسل در لغت به معنای تقرب جستن یا چیزی که باعث تقرب به دیگری از روی علاقه و رغبت است، می‌باشد.<ref>ابن منظور، لسان العرب، دار احیاءالتراث العربی، ج۱۵، ص۳۰۱.</ref> توسل در اصطلاح، وسیله قرار دادن موجود ارزشمندی در جهت رسیدن به اهداف و قرب الهی را توسل می‌نامند.<ref>حسینی نسب، سیدرضا، شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص۱۴۳.</ref>
-۱. توسل به اَعمال صالح:
+==توسل در قرآن==
+آیات متعددی در قرآن به توسل اشاره کرده‌اند:
-قال علی(ع)؛ ان افضل ما توسل به المتوسلون الی الله سبحانه و تعالی الایمان به و برسوله و الجهاد فی سبیله فانه ذروه الاسلام و کلمه الاخلاص فانّها الفطره و اقام الصلوه فانها المله…<ref>نهج البلاغه، فیض الاسلام، شش جلدی، (در یک جلد)، خطبه ۱۰۹، ص ۳۳۸.</ref> «بهترین چیزی که به وسیله آن توسل جوینده‌ها به خدا نزدیک می شوند، ایمان به خدا و به پیامبر او و جهاد در راه خدا است که قلهٔ کوهسار اسلام است و همچنین جمله اخلاص (لا اله الاّ الله) که همان فطرت [[توحید]] است، و برپا داشتن [[نماز]] که آئین [[اسلام]] است…».
+*{{قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ|ترجمه=ای مؤمنان، پرهیزکار باشید و به سوی خدا، وسیله فراهم سازید و در راه او مبارزه کنید، باشد که رستگار گردید.|سوره=مائده|آیه=۳۵}} در این آیه، دستوری  درباره «وسیله» به افراد با [[ایمان]] داده شده است. مفسران وسیله در این آیه را دارای معنای وسیعی دانسته‌اند و هر کار و هر چیزی که باعث نزدیک شدن به خداوند شود را شامل می‌گردد.
-۲. توسل به دعای بندگان چنان‌که [[قرآن کریم]] از زبان برادران [[یوسف(ع)]] چنین حکایت می‌کند:
+*در قرآن آمده:{{قرآن|ترجمه=اگر آن‌ها هنگامی که به خویشتن ستم کردند (و مرتکب گناهی شدند) به نزد تو می‌آمدند و از خداوند طلب عفو و بخشش می‌کردند و رسول نیز برای آن‌ها طلب عفو می‌کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می‌یافتند.|سوره=نساء|آیه=۶۴}} همچنین برادران یوسف به پدرشان گفتند{{قرآن|ترجمه=ای پدر! برای ما از درگاه خدا استغفار و طلب بخشش نما، که ما خطاکار هستیم}}<ref>یوسف/ ۹۷.</ref> از این دو آیه چنین استفاده شده که انبیاء و اولیاء، می‌توانند میان خدا و بندگان گناه‌کار، واسطه شوند و خداوند انسان‌ها را مورد عفو خویش قرار می‌دهد.
-{{قرآن|قالُوا یا ابانا اسْتغفر لَنا ذُنُوبنا اِنّا کُنّا خاطِئین قال سأستغفر لکم ربّی انّه هو الغفور الرّحیم}}<ref>یوسف/ ۹۷ و ۹۸.</ref> (فرزندان یعقوب به پدر خویش) گفتند: ای پدر! از خدای بزرگ بخشش گناهان ما را بخواه که ماخطا کارهستیم. (یعقوب) گفت: به زودی از پروردگار خود برای شما طلب بخشش می‌نمایم که او بسیار آمرزنده و مهربان است.
+==توسل در روایات اهل‌سنت==
+روایات متعددی در میان [[شیعه|شیعیان]] و [[اهل سنت]] توسل به معنای مذکور را تأیید می‌کند. این روایات بسیار است و در کتاب‌های متعددی از جمله منابع اهل‌سنت، نقل شده است:
-۳. توسل به شخصیت‌های آبرومند معنوی:
+* [[احمد بن حنبل]] از عالمان بزرگ اهل‌سنت،‌ از عثمان بن حنیف، نقل می‌کند:
+«مردی نابینا نزد پیامبر آمد و گفت: از خدا بخواه تا مرا عافیت بخشد، ... پیامبر به او گفت تا وضو بگیرد و دو رکعت [[نماز]] بخواند. سپس چنین دعا بخواند: پروردگارا! من از تو درخواست می‌کنم و به وسیله محمد، پیامبر رحمت به تو روی می‌آورم. ای محمد من در مورد نیازم به وسیله تو به پروردگار خویش متوجه می‌شوم تا حاجتم را برآورده فرمایی، خدایا او را شفیع من گردان».<ref>آلوسی، شهاب الدین، سید المحمود روح المعانی، بیروت، انتشارات دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص۱۲۵.</ref> از این روایت استفاده شده که توسل به پیامبر اسلام(ص) به منظور برآورده شدن نیاز، جایز است.<ref>حسینی نسب، سیدرضا، شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص۱۴۷.</ref>
-مؤمنان و صالحانی که در نزد خدا از مقام و حرمت خاصّی برخوردارند و در دنیا زندگی خوب و با معنویتی داشته‌اند، به منظور نیل به مقام قرب الهی و رسیدن به حوائج دنیا، آن‌ها را واسطه بین خود و خدا قرار دهیم و خدا را به روح بزرگ شان قسم داده تا مورد رحمت و مغفرت الهی قرار بگیریم.<ref>حسینی نسب، سیدرضا، شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص ۱۴۴.</ref>
+* همچنین توسل به‌وسیله اهل‌بیت پیامبر(ص) نیز نقل شده است: «خاندان پیامبر وسیله من هستند، آن‌ها در پیشگاه او سبب تقرّب من می‌باشند. امیدوارم به سبب آن‌ها فردای قیامت نامه عمل من به دست راست من سپرده شود».<ref>السمهودی، نورالدین، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، مجلد دوم (ج ۳ و ۴)، ص۱۳۷۱.</ref>
+==توسل به غیر خدا==
-درنتیجه [[شفاعت]] پیامبران و [[امامان]] و بندگان صالح خدا که طبق صریح قرآن باعث تقرّب به پروردگار می‌گردد، در مفهوم وسیع توسل داخل است و هم چنین پیروی از پیامبر(ص) و امام(ع) و گام نهادن در جای گام آن‌ها، زیرا همه این‌ها موجب نزدیکی به ساحت قدسی پروردگار می‌باشد، حتی سوگند دادن خدا به مقام پیامبران و امامان(ع) و بندگان صالح و مؤمن خدا که نشانه علاقه به آن‌ها و اهمیت دادن به مقام و مکتب آنان می‌باشد، جزء این مفهوم وسیع توسل می‌باشد.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، ج ۴، ص ۳۶۵.</ref>
+{{نوشتار اصلی|توسل به غیر خداوند}}
+هدف از [[توسل]] نزدیک شدن به [[خداوند]] و برآورده شدن حاجت‌ها است. توسل جستن به [[انبیاء]] و [[معصومان|معصومان(ع)]] اگر در راستای نزدیک شدن به خداوند باشد، در [[قرآن]] و روایات بسیاری به آن توصیه شده است. همچنین سوگند دادن خدا به مقام پیامبران، امامان(ع) و بندگان صالح و مؤمن خدا، جزء مفهوم وسیع توسل است.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، ج۴، ص۳۶۵.</ref>
 {{پایان پاسخ}}
+==جستارهای وابسته==
+* [[فلسفه توسل]]
+*‌ [[توسل به غیر خداوند]]
+* [[حقیقت شفاعت]]
-{{مطالعه بیشتر}}
+==منابع==
-== معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر ==
-۱- تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ج ۴، ص ۳۶۳ و ج ۸، ص ۳۰۸ و ج ۷، ص ۴۵ و ج ۱۰، ص ۷۵ و ج ۲۱، ص ۴۵۳ و ج ۱۶، ص ۱۹۴.
-۲- شیعه پاسخ می‌دهد، نشر مشعر، ص ۱۴۳.
-۳- علامه طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، (ترجمه موسوی)، دفتر انتشارات اسلامی ج ۵ص ۵۳۵
-{{پایان مطالعه بیشتر}}
-== منابع ==
 {{پانویس|۲}}
+{{شاخه
+ | شاخه اصلی = کلام
+ | شاخه فرعی۱ = امامت عامه
+ | شاخه فرعی۲ = توسل
+ | شاخه فرعی۳ =
+}}
 {{تکمیل مقاله
-  | شناسه =
+  | شناسه = شد
-  | تیترها =
+  | تیترها = شد
-  | ویرایش =
+  | ویرایش = شد
   | لینک‌دهی =
   | ناوبری =
-  | نمایه =
+  | نمایه = شد
-  | تغییر مسیر =
+  | تغییر مسیر =شد
-  | بازبینی =
+ | ارجاعات =
+  | بازبینی نویسنده =
+ | ارزیابی کمی = شد
   | تکمیل =
-  | اولویت =
+  | اولویت = ج
-  | کیفیت =
+  | کیفیت = ج
 }}
 {{پایان متن}}
+[[ar:حقیقة التوسل]]
+[[en:Reality of Tawassul]]
+[[es:La legitimidad de la intermediación]]
+[[ps:توسل او د هغه حقیقت]]
+[[رده:توسل در منابع اهل سنت]]
+[[رده:توسل در قرآن]]
+[[رده:شرک]]