باطن قرآن از دیدگاه فلاسفه اسلامی

سؤال

نظر فلاسفه به‌ویژه ملاصدرا درباره باطن قرآن چیست؟

فلاسفه اسلامی معتقدند قرآن دارای ظاهر و باطن است. به باور آنها،‌ باطن قرآن معنایی غیر از معنای ظاهریِ واژگان قرآن است و با دانش اکتسابی به دست نمی‌آید. به گفته آنان، دست یافتن به معنای باطنی قرآن تنها با معارف عرفانیِ معصومان(ع) و طهارت روح ممکن است.

ملاصدرا فیلسوف شیعه (درگذشت ۱۰۵۰ق)، معتقد است قرآن دارای ظاهر و باطن است. یکی از استدلال‌های او در اثبات باطن داشتن قرآن، آیه هفت سوره آل عمران است که بر اساس آن تأویل قرآن را فقط خدا و راسخون در علم می‌دانند. ملاصدرا بر اساس روایات، معتقد است باطن قرآن نیز باطن‌های دیگری دارد.

او با الهام از آیه ۵۸ سوره سجده، قرآن را سفره‌ای از مائده‌های آسمانی می‌داند که همه‌گونه طعام در آن هست؛ اهل حس از ظاهر قرآن و اهل معنی از باطن آن بهره می‌برند؛ البته او رسیدن به همه اسرار قرآن و تمام درجات آن را غیرممکن شمرده است.

به باور ملاصدرا، با عقل نظری و علم حصولی نمی‌توان به درک باطن قرآن رسید؛ بلکه تنها با آشنایی نسبت به فرهنگ عرفانی معصومان(ع) و طهارت باطنی روح، می‌توان به آن دست یافت. ملاصدرا باطن قرآن را استکمال ظاهر قرآن می‌داند، نه مخالف آن؛ بنابراین اگر فهم باطنی از قرآن، مخالف ظاهر آن بود مورد قبول نیست.

به گفته علامه طباطبایی مفسر و فیلسوف شیعه، ظاهر قرآن همان معنای آشکاری است که در ابتدای امر از آیه‌ای به دست می‌آید و باطن آن معنایی است که در زیر پوشش ظاهر قرار دارد. به نظر او،‌ باطن قرآن ممکن است یک معنا یا معانی زیادی داشته باشد. همچنین ممکن است معنای نزدیکی باشد یا معانی دوری که نیازمند واسطه است.

امام خمینی فقیه و فیلسوف شیعه، معتقد است قرآن بر اساس قاعده «وضع الفاظ برای معانی عامه»، نازل شده است. به اعتقاد وی، با این قاعده باطن داشتن قرآن نیز اثبات می‌شود؛ برای نمونه طبق این قاعده،‌ واژه «نور» در قرآن، شامل معنای عام آن از واجب الوجود تا نور خورشید می‌شود؛ برخی از مخاطبان قرآن، از واژه نور تنها نور حسی را می‌فهمند که معنای ظاهری قرآن است. برخی نیز غیر از معنای ظاهری، باطن واژه نور که واجب الوجود است را درک می‌کنند. امام خمینی شاهد کلام خود را آیه ۳۵ سوره نور قرار داده که در آن برای فهم مخاطبان عادی، نور بودنِ خدا به نور چراغ تشبیه شده است.