مصحف مشهد رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

مصحف مشهد رضوی
اطلاعات کتاب
تاریخ نگارش	قرن اول
زبان	عربی به خط حجازی
به کوشش	مرتضی کریمی‌نیا
اطلاعات نشر
تاریخ نشر	۱۴۰۲ش

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۳۸

سؤال

مصحف مشهد رضوی چه زمانی کتابت شده و چه جایگاه و اهمیتی دارد؟

مُصْحَف مشهد رضوی نسخه قرآن به خط حجازی متعلق به قرن اول قمری است. این مصحف کهن‌ترین اثر قرآنی در ایران، و حجیم‌ترین نسخهٔ حجازی در سراسر جهان است که ۲۵۲ برگ دارد. این نسخه در مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. مصحف مشهد رضوی در اصل، مجموع دو نسخهٔ قرآنی با خط حجازی کهن، به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانهٔ آستان قدس رضوی است که بر روی هم یک قرآن را تشکیل می‌داده‌اند.

با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف و همچنین بر پایهٔ آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در سدهٔ نخست هجری کتابت شده است. مالک این نسخه، در اواخر قرن پنجم هجری با نگارش وقف‌نامه‌ای در آغاز نسخه، آن را بر حرم امام رضا(ع) وقف کرده است. مصحف مشهد رضوی از مهمترین اَسناد عینی در شناخت از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سدهٔ نخست هجری قلمداد می‌شود.

معرفی و جایگاه

مصحف مشهد رضوی نسخه تقریبا کامل قرآن به خط حجازی متعلق به قرن اول هجری است و جزو معدود نسخه‌های قرآنی سده اول است که به خط حجازی در ایران نگهداری می‌شود. این نسخه تنها و کاملترین نسخه حجازی در سراسر جهان به حساب می‌آید که ۲۵۲ برگ از آن باقی مانده است که در دو نسخه مجزا به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶^[۱]در مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.^[۲] این اثر کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدهٔ نخست هجری در سراسر جهان به‌شمار می‌آید که بیش از ۹۵درصد متن قرآن را دربردارد. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها و نهایتاً بر پایهٔ آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، اکنون روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در سدهٔ نخست هجری کتابت شده است.^[۳]

این مصحف کهن‌ترین اثر قرآنی در ایران، و حجیم‌ترین نسخهٔ حجازی در سراسر جهان است.^[۴] مرتضی کریمی‌نیا پژوهشگر مصحف مشهد رضوی گفته است: «مصحف مشهد رضوی از مهمترین اَسناد عینی در شناخت ما از تحولات تاریخ متن قرآن کریم در سدهٔ نخست هجری است.»^[۵]

مصحف مشهد رضوی عنوانی است برای مجموع دو نسخهٔ قرآنی با خط حجازی کهن، به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانهٔ آستان قدس رضوی (مشهد) که بر روی هم یک قرآن را تشکیل می‌داده‌اند.^[۱] مصحف مشهد رضوی بر روی پوست در قطع بزرگ در سدهٔ نخست هجری در مدینه یا کوفه کتابت شده و تا چند دهه بعد احتمالاً در کوفه بوده است. این اثر در قرون بعدی به خراسان انتقال یافته و در اختیار عالمان و مُقریان نیشابور بوده است.

مصاحف حجازی کهن‌ترین دست‌نویس‌های قرآنی به‌جا مانده از سدهٔ نخست و اوایل سدهٔ دوم هجری‌اند. تعداد این مصاحف شناخته شده در سراسر جهان به کمتر از پنجاه نمونه می‌رسد که از برخی از آنها (مثلا قرآن بیرمنگهام)، تنها دو یا چند برگ باقی مانده است. در این میان، مصحف مشهد رضوی با دارا بودن ۲۵۲ برگ و اشتمال بر بیش از ۹۵ درصد متن قرآن، پُربرگ‌ترین و کامل‌ترین سند دستنویس قرآنی از سدهٔ نخست هجری به‌شمار می‌آید. در اواخر قرن پنجم هجری، مالک این نسخه با نگارش وقف‌نامه‌ای در آغاز نسخه، آن را بر حرم امام رضا(ع) وقف کرده است.^[۶]

تصویری از صفحات مصحف مشهد رضوی

چاپ

متن کامل «مصحف مشهد رضوی» با تحقیق و توضیحات و مقدمه‌ای مشروح به دو زبان عربی و انگلیسی، از سوی «مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام لإحیاء التراث» در سال ۱۴۰۲ش به صورت فاکسیمیله منتشر شده است. چاپ فاکسیمیلهٔ مصحف مشهد رضوی همراه با پژوهش‌های نسخه‌شناختی، متنی و تاریخی دربارهٔ کلمات و آیات قرآنی در این مصحف صورت پذیرفته است. تصویربرداری با کیفیت عالی، چاپ نفیس بر روی کاغذ گلاسهٔ مات، مدیریت رنگ در طراحی و چاپ، و سرانجام جلدسازی، قاب سازی، و صحافی منحصر به فرد، از دیگر ویژگی‌های نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیلهٔ (چاپ عکسی|نسخه برگردان) مصحف مشهد رضوی است.^[۷]

مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر مصحف مشهد رضوی

پژوهشگر

مرتضی کریمی‌نیا متولد ۱۳۵۰ش، قرآن‌پژوه و مترجم ایرانی است. کتاب‌های «سیره‌پژوهی در غرب»، «قرآن‌های کوفی در ایران»، «قرآن‌های عصر اموی»، «مصحف صنعاء و مسئله خاستگاه قرآن» از تألیفات و آثار اوست.^[۸]

کتاب «کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی» او در سی و یکمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی در بخش دین برگزیده شد.^[۹]

جستارهای وابسته

منابع

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ «مصحف مشهد رضوی رونمایی شد»، شفقنا، انتشار:۲۶ آبان ۱۴۰۲، بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش.
↑ «مصحف مشهد رضوی با قدمت یکهزار و ۴۰۰ سال رونمایی می‌شود»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۲ آذر ۱۴۰۲ش.
↑ «مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.
↑ «مقدمۀ من در معرفی و تحلیل مصحف مشهد رضوی (نسخۀ عربی)»، کاتبان، انتشار: ۲۷ مرداد ۱۴۰۱ش، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲ش.
↑ «مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.
↑ «مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.
↑ «مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.
↑ «مرتضی کریمی‌نیا»، بنیاد محقق طباطبایی، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲ش
↑ «سی و یکمین دوره جایزه کتاب سال برگزیدگان خود را شناخت»، خبرگزاری تسنیم، انتشار: ۲۰ بهمن ۱۳۹۲ش، انتشار: ۵ آذر ۱۴۰۲ش.

[:0-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ «مصحف مشهد رضوی رونمایی شد»، شفقنا، انتشار:۲۶ آبان ۱۴۰۲، بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش.

[2] «مصحف مشهد رضوی با قدمت یکهزار و ۴۰۰ سال رونمایی می‌شود»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۲ آذر ۱۴۰۲ش.

[3] «مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.

[4] «مقدمۀ من در معرفی و تحلیل مصحف مشهد رضوی (نسخۀ عربی)»، کاتبان، انتشار: ۲۷ مرداد ۱۴۰۱ش، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲ش.

[5] «مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.

[6] «مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.

[7] «مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.

[8] «مرتضی کریمی‌نیا»، بنیاد محقق طباطبایی، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲ش

[9] «سی و یکمین دوره جایزه کتاب سال برگزیدگان خود را شناخت»، خبرگزاری تسنیم، انتشار: ۲۰ بهمن ۱۳۹۲ش، انتشار: ۵ آذر ۱۴۰۲ش.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

@@ خط ۴۳: / خط ۴۳: @@
 == معرفی و جایگاه ==
-[[پرونده:مصحف رضوی.jpg|بندانگشتی|200x200پیکسل|تصویری از صفحات مصحف مشهد رضوی]]
 مصحف مشهد رضوی نسخه تقریبا کامل قرآن به [[خط حجازی]] متعلق به قرن اول هجری است و جزو معدود نسخه‌های قرآنی سده اول است که به خط حجازی در ایران نگهداری می‌شود. این نسخه تنها و کاملترین نسخه حجازی در سراسر جهان به حساب می‌آید که ۲۵۲ برگ از آن باقی مانده است که در دو نسخه مجزا به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶<ref name=":0">«[https://fa.shafaqna.com/news/1689319/مصحف-مشهد-رضوی-رونمایی-شد-اصل-این-مص/ مصحف مشهد رضوی رونمایی شد]»، شفقنا، انتشار:۲۶ آبان ۱۴۰۲، بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش.</ref>در مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.<ref>«[https://www.cgie.org.ir/fa/news/271702/مصحف-مشهد-رضوی-با-قدمت-یکهزار-و-400-سال-رونمایی-می-شود مصحف مشهد رضوی با قدمت یکهزار و ۴۰۰ سال رونمایی می‌شود]»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۲ آذر ۱۴۰۲ش.</ref> این اثر کامل‌ترین مجموعه اوراق از یک قرآن کامل از سدهٔ نخست هجری در سراسر جهان به‌شمار می‌آید که بیش از ۹۵درصد متن قرآن را دربردارد. با توجه به ویژگی‌های متنی این مصحف، ویژگی‌های رسم، غرائب املائی، اختلاف قرائات، چینش یا ترتیب بندی سوره‌ها و نهایتاً بر پایهٔ آزمایش‌های متعدد کربن ۱۴، اکنون روشن شده است که بخش اصلی این نسخه در سدهٔ نخست هجری کتابت شده است.<ref>«[https://www.isna.ir/news/1402082518567/مصحف-مشهد-رضوی-یکی-از-مهمترین-اسناد-عینی-شناخت-تحولات-تاریخ مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم]»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.</ref>
@@ خط ۵۰: / خط ۴۹: @@
 مصحف مشهد رضوی عنوانی است برای مجموع دو نسخهٔ قرآنی با خط حجازی کهن، به شماره‌های ۱۸ و ۴۱۱۶ در کتابخانهٔ آستان قدس رضوی (مشهد) که بر روی هم یک قرآن را تشکیل می‌داده‌اند.<ref name=":0" /> مصحف مشهد رضوی بر روی پوست در قطع بزرگ در سدهٔ نخست هجری در مدینه یا کوفه کتابت شده و تا چند دهه بعد احتمالاً در کوفه بوده است. این اثر در قرون بعدی به خراسان انتقال یافته و در اختیار عالمان و مُقریان نیشابور بوده است.
 [[پرونده:پوستر مصحف مشهد رضوی.jpg|بندانگشتی|215x215px]]
 مصاحف حجازی کهن‌ترین دست‌نویس‌های قرآنی به‌جا مانده از سدهٔ نخست و اوایل سدهٔ دوم هجری‌اند. تعداد این مصاحف شناخته شده در سراسر جهان به کمتر از پنجاه نمونه می‌رسد که از برخی از آنها (مثلا قرآن بیرمنگهام)، تنها دو یا چند برگ باقی مانده است. در این میان، مصحف مشهد رضوی با دارا بودن ۲۵۲ برگ و اشتمال بر بیش از ۹۵ درصد متن قرآن، پُربرگ‌ترین و کامل‌ترین سند دستنویس قرآنی از سدهٔ نخست هجری به‌شمار می‌آید. در اواخر قرن پنجم هجری، مالک این نسخه با نگارش وقف‌نامه‌ای در آغاز نسخه، آن را بر حرم امام رضا(ع) وقف کرده است.<ref>«[https://www.isna.ir/news/1402082518567/مصحف-مشهد-رضوی-یکی-از-مهمترین-اسناد-عینی-شناخت-تحولات-تاریخ مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم]»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.</ref>
+[[پرونده:مصحف رضوی.jpg|بندانگشتی|200x200پیکسل|تصویری از صفحات مصحف مشهد رضوی|راست]]
 === چاپ ===
-متن کامل «مصحف مشهد رضوی» با تحقیق و توضیحات و مقدمه‌ای مشروح به دو زبان عربی و انگلیسی، از سوی «مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام لإحیاء التراث» در سال ۱۴۰۲ش به صورت فاکسیمیله منتشر شده است. چاپ فاکسیمیلهٔ مصحف مشهد رضوی همراه با پژوهش‌های نسخه‌شناختی، متنی و تاریخی دربارهٔ کلمات و آیات قرآنی در این مصحف صورت پذیرفته است. تصویربرداری با کیفیت عالی، چاپ نفیس بر روی کاغذ گلاسهٔ مات، مدیریت رنگ در طراحی و چاپ، و سرانجام جلدسازی، قاب سازی، و صحافی منحصر به فرد، از دیگر ویژگی‌های نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیلهٔ مصحف مشهد رضوی است.<ref>«[https://www.isna.ir/news/1402082518567/مصحف-مشهد-رضوی-یکی-از-مهمترین-اسناد-عینی-شناخت-تحولات-تاریخ مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم]»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.</ref>
+متن کامل «مصحف مشهد رضوی» با تحقیق و توضیحات و مقدمه‌ای مشروح به دو زبان عربی و انگلیسی، از سوی «مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام لإحیاء التراث» در سال ۱۴۰۲ش به صورت فاکسیمیله منتشر شده است. چاپ فاکسیمیلهٔ مصحف مشهد رضوی همراه با پژوهش‌های نسخه‌شناختی، متنی و تاریخی دربارهٔ کلمات و آیات قرآنی در این مصحف صورت پذیرفته است. تصویربرداری با کیفیت عالی، چاپ نفیس بر روی کاغذ گلاسهٔ مات، مدیریت رنگ در طراحی و چاپ، و سرانجام جلدسازی، قاب سازی، و صحافی منحصر به فرد، از دیگر ویژگی‌های نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیلهٔ (چاپ عکسی|نسخه برگردان) مصحف مشهد رضوی است.<ref>«[https://www.isna.ir/news/1402082518567/مصحف-مشهد-رضوی-یکی-از-مهمترین-اسناد-عینی-شناخت-تحولات-تاریخ مصحف مشهد رضوی؛ یکی از مهمترین اسناد عینی شناخت تحولات تاریخ متن قرآن کریم]»، خبرگزاری ایسنا، انتشار: ۲۵ آبان ۱۴۰۲ش، بازدید: ۳ آذر ۱۴۰۲ش.</ref>
+[[پرونده:مرتضی کریمی نیا.jpg|بندانگشتی|مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر مصحف مشهد رضوی|150x150px]]
 == پژوهشگر ==
-[[پرونده:مرتضی کریمی نیا.jpg|بندانگشتی|مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر مصحف مشهد رضوی|150x150px|راست]]مرتضی کریمی‌نیا متولد ۱۳۵۰ش، قرآن‌پژوه و مترجم ایرانی است. کتاب‌های «سیره‌پژوهی در غرب»، «قرآن‌های کوفی در ایران»، «قرآن‌های عصر اموی»، «مصحف صنعاء و مسئله خاستگاه قرآن» از تألیفات و آثار اوست.<ref>«مرتضی کریمی‌نیا»، بنیاد محقق طباطبایی، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲ش</ref>
+مرتضی کریمی‌نیا متولد ۱۳۵۰ش، قرآن‌پژوه و مترجم ایرانی است. کتاب‌های «سیره‌پژوهی در غرب»، «قرآن‌های کوفی در ایران»، «قرآن‌های عصر اموی»، «مصحف صنعاء و مسئله خاستگاه قرآن» از تألیفات و آثار اوست.<ref>«مرتضی کریمی‌نیا»، بنیاد محقق طباطبایی، بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۲ش</ref>
 کتاب «کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی» او در سی و یکمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی در بخش دین برگزیده شد.<ref>«[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/11/20/277388/سی-و-یکمین-دوره-جایزه-کتاب-سال-برگزیدگان-خود-را-شناخت سی و یکمین دوره جایزه کتاب سال برگزیدگان خود را شناخت]»، خبرگزاری تسنیم، انتشار: ۲۰ بهمن ۱۳۹۲ش، انتشار: ۵ آذر ۱۴۰۲ش.</ref>
+== جستارهای وابسته ==
+* [[قدیمی‌ترین قرآن‌های خطی]]
+* [[قرآن بایسنغری]]
 == منابع ==