مقام ابراهیم: تفاوت میان نسخه‌ها
A.rezapour (بحث | مشارکتها) |
جز (←اقوال درباره مقام ابراهیم(ع): اصلاح ارقام) |
||
| (۲۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
مقام ابراهیم(ع) | مقام ابراهیم(ع) کجاست و تاریخچه آن چیست؟ | ||
{{پایان سوال}} | |||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
[[پرونده: | [[پرونده:Parde maghame ebrahim.jpg|بندانگشتی|360x360پیکسل|پرده مقام ابراهیم در اواخر قرن نوزدهم. بافته شده در مصر.]] | ||
[[ | '''مقام ابراهیم''' سنگی است در نزدیکی [[کعبه]]، که نشان پای [[حضرت ابراهیم(ع)]] روی آن قرار دارد. گفته‌اند ابراهیم(ع) هنگام ساختن کعبه یا وقت دعوت از مردم برای انجام حج، روی سنگی ایستاده و جای قدم‌های او، به معجزه الهی، در آن نقش بسته است. | ||
در قرآن در دو آیه به مقام ابراهیم اشاره شده است. مشهور مفسران مقصود را همان سنگ مخصوصی دانسته‌اند که اثر پای حضرت ابراهیم(ع) بر آن نمایان است. برخی معتقدند تمام حج یا حرم مکه، مقام ابراهیم بوده است. | |||
برخی کتاب‌های سیره و تاریخ درباره موقعیت مکانی سنگ گفته‌اند که از مکان کنونی‌اش به کعبه نزدیک‌تر یا حتی چسبیده بوده است. جایگاه فعلی مقام ابراهیم ۱۳ متر از کعبه فاصله دارد. | |||
== معرفی == | == معرفی == | ||
... | [[پرونده:مقام ابراهیم.jpg|بندانگشتی|مقام ابراهیم در مسجدالحرام|331x331پیکسل]] | ||
از نقاط مقدس [[مسجدالحرام]]، مقام ابراهیم است. این مکان مربوط به زمانی است که ابراهیم(ع) دیوارهای کعبه را بالا می‌برد؛ آنگاه که دیوار بالا رفت، به حدی که دست بدان نمی‌رسید، سنگی آوردند و ابراهیم(ع) بر روی آن ایستاد و سنگ‌ها را از دست اسماعیل(ع) گرفت و دیوار کعبه را بالا برد. در روایات دیگری آمده است که ابراهیم(ع) بر روی این سنگ ایستاد و مردم را به حج فرا خواند. بر روی این سنگ، اثر پای ابراهیم(ع) مشخص است.<ref>جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۹۹ تا ۱۰۱.</ref> | |||
مقام، قدمگاه و محل ایستادن شخص است و مقام ابراهیم سنگی است که ابراهیم(ع) هنگام ساختن کعبه یا وقت دعوت از مردم برای انجام حج، روی آن ایستاده و جای قدم‌های او، به معجزه الهی، در آن نقش بسته است.<ref>حسن شُراب، محمد محمد، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی (ترجمه المعالم الأثیره فی السنة و السیرة)، ترجمه حمید رضا شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش، ص۳۹۱.</ref> | |||
این مقام حدود ۱۳ متر از کعبه فاصله دارد که بر حاجیان لازم است بعد از طواف خانه خدا، پشت آن دو رکعت نماز بگزارند.<ref>قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۹۸.</ref> | |||
مقام ابراهیم از نظر مشهور همان سنگ معروف در نزدیکی کعبه است.<ref>محمدی ری‌شهری، محمد، سیمای حج و عمره در قرآن و حدیث، ص۴۴ و ۴۵.</ref> بعدها کنار این سنگ مصلّای کوچکی ساخته شد که مردم بعد از طواف، در آنجا دو رکعت نماز می‌خواندند. این مصلّا در عملیات توسعه مسجدالحرام خراب شد و محل نماز به شرق مصلّای قبلی منتقل شد که روبه‌روی چاه زمزم از سمت شمال واقع است. بر روی آن سنگ، شیشه‌ای بلوری گذاشته‌اند که از پشت آن جای پاهای ابراهیم که بر سنگ نقش بسته است دیده می‌شود.<ref>حسن شُراب، محمد محمد، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی (ترجمه المعالم الأثیره فی السنة و السیرة)، ترجمه حمید رضا شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش، ص۳۹۱.</ref> | |||
=== شکل ظاهری === | |||
این سنگ به شکل تقریبیِ مربع با طول و عرض ۴۰ سانتی‌متر و ارتفاع تقریبی ۵۰سانتی‌متر است. رنگ آن، رنگی میانه زرد و قرمزی متمایل به سفید است. از زمان مهدی عباسی بدین سو، این سنگ با طلا پوشانده شد و در محفظه‌ای قرار گرفت تا صدمه‌ای نبیند.<ref>جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۹۹ تا ۱۰۱.</ref> | |||
== موقعیت مکانی و جابجایی == | |||
در گذشته، بر روی مقام ابراهیم، بنایی بزرگ از آجر و سنگ و چوب بنا شده بود که اطراف آن را با آیات قرآن مزیّن کرده بودند. از آنجا که این قبّه قسمتی از مسجد را به خود اختصاص داده و از فضای مطاف کاسته بود، به تدریج از انتقال آن به محلی دیگر در مسجد الحرام سخن به میان آمد. بنا به برخی از اقوال، مقام ابراهیم تا فتح مکه داخل کعبه بوده و پس از فتح، رسول خدا(ص) آن را درآورد و کنار کعبه، نزدیک در نصب کرد. زمانی که آیه «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی» نازل شد، آن حضرت دستور داد تا مقام را جایی که اکنون قرار گرفته انتقال دهند. نقل‌های دیگر حاکی است که تا زمان خلیفه دوم به کعبه چسبیده بوده و وی آن را به این محل منتقل کرده است. این نقل‌های متفاوت، زمینه نظریه تغییر محل مقام را فراهم کرد. درباره انتقال مقام به نقطه دیگر مسجد، در حوالی سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۰ قمری، بحث‌های زیادی میان علمای اهل‌سنت صورت گرفت. ابتدا قرار بود که مقام به مقصوره‌ای که در نزدیکی باب بنی‌شیبه ساخته شد، منتقل شود؛ اما به دلیل مخالفت عمومی علمای اسلامی در سایر نقاط با این اقدام و تأکید بر ابقای آن در محل قبلی ـ والبته در مقصوره فلزی موجود ـ دولت سعودی پذیرفت تا آن را در بنای کوچکتری که امروزه موجود است، قرار دهد. مقصوره جدید در ۱۸ رجب سال ۱۳۸۷ هجری قمری نصب شد و اندکی بعد مقصوره‌ای به همان صورت، با طراحی جدیدی ساخته و نصب شد. مقصوره قبلی در موزه حرم در مکه مکرمه نگاهداری می‌شود.<ref>جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۹۹ تا ۱۰۱.</ref> | |||
تغییر مکان مقام ابراهیم را از مسلّمات تاریخ میدانند و بسیاری از کتاب‌های سیره و حدیث و تاریخ آن را از مکان کنونی‌اش به کعبه نزدیک‌تر یا حتی چسبیده به آن دانسته‌اند. بر طبق آنچه که از برخی احادیث، به دست می‌آید، ابتدا در جاهلیت آن را از کعبه دورتر بردند و سپس پیامبر اکرم(ص) آن را پس از فتح مکه به جای نخستینش بازگرداند، یعنی همان مکانی که ابراهیم (ع) آن را نهاده بود و سپس عمر آن را به مکانی که هم‌اکنون قرار دارد، انتقال داد. در علّت این انتقال اختلاف کرده‌اند. برخی آن را به جهت سیلی میدانند که مقام را با خود برد و برخی دیگر به جهت توسعه دادن مکان طواف و دسته ای به جهت این که زیر پای طواف کنندگان نرود، دانسته‌اند.<ref>محمدی ری‌شهری، محمد، سیمای حج و عمره در قرآن و حدیث، ص۴۴ و ۴۵.</ref> | |||
== مقصود از مقام ابراهیم در قرآن == | |||
در قرآن در دو آیه به مقام ابراهیم اشاره شده است.<ref>معینی، محسن، «مقام ابراهیم»، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان، ۱۳۸۱ش، ص۲۱۳۷.</ref> در [[سوره بقره]] آمده است: {{قرآن|وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی|ترجمه=و [فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز انتخاب کنید|سوره=بقره|آیه=۱۲۵}} در اینکه منظور از مقام ابراهیم چیست در میان مفسران گفتگو است. بعضی گفته‌اند تمام حج مقام ابراهیم است؛ بعضی به معنی «عرفه» و «مشعر الحرام» و «جمرات سه‌گانه» گرفته‌اند، و بعضی گفته‌اند «تمام حرم مکه»، مقام محسوب می‌شود. ولی ظاهر آیه همانگونه که در روایات اسلامی وارد شده و بسیاری از مفسران نیز گفته‌اند اشاره به همان مقام معروف ابراهیم است که محلی است در نزدیکی خانه کعبه، و حجاج بعد از انجام طواف به نزدیک آن می‌روند و نماز طواف بجا می‌آورند. بنا بر این منظور از «مصلی» نیز محل نماز است.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۴۸.</ref> برخی دیگر گفته‌اند کلمه مصلی در آیه اسم مکان از صلاة بمعنای دعاء است، و معنایش این است که از مقام ابراهیم(ع) مکانی برای دعا بگیرید.<ref>طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۲۴.</ref> | |||
در جای دیگر قرآن آمده است:{{قرآن|فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ|ترجمه=در آن نشانه‌هایی روشن [از ربوبیّت، لطف، رحمت خدا و از جمله] مقام ابراهیم است|سوره=آل‌عمران|آیه=۹۷}} در این که منظور از «مَقامُ إِبْراهِیمَ» خصوص آن نقطه‌ای است که هم‌اکنون سنگ مخصوصی که اثر پای ابراهیم بر آن نمایان است در آنجا است، یا منظور از آن تمام «حرم مکه» و یا «تمام مواقف حج» است، در میان مفسران گفتگو است.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵.</ref> | |||
: {{قرآن|فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ|ترجمه=در آن نشانه‌هایی روشن [از ربوبیّت، لطف، رحمت خدا و از جمله] مقام ابراهیم است|سوره=آل‌عمران|آیه=۹۷}} | |||
== | == اقوال درباره مقام ابراهیم(ع) == | ||
[[ | #طبق روایتی که از امام صادق(ع) نقل گردیده است مقام ابراهیم همان نقطه‌ای است که در [[مسجدالحرام]] به این نام معروف است. | ||
#[[ابن‌عباس]] می‌گوید: «تمام نقاطی که اعمال [[حج در قرآن|حج]] از قبیل طواف و سعی و وقوف و ذبح در آنها انجام می‌گیرد مقام ابراهیم است». | |||
#برخی گفته‌اند «مقام ابراهیم عبارت است از [[عرفه]] و [[مزدلفه]] و محلی که در آن رمی حجرات انجام می‌گردد». | |||
#مجاهد می‌گوید همه حرم مقام ابراهیم است.<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمد بیستونی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، بیتا، ج۲، ص۴۰.</ref> | |||
#از بعضی روایات معلوم می‌شود که منظور از مقام، سنگ معروف است.<ref>قرشی، سید علی اکبر، تفسیراحسن‌الحدیث، قم، دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۲۳۹.</ref> | |||
{{مطالعه بیشتر}}{{پایان مطالعه بیشتر}} | {{مطالعه بیشتر}}{{پایان مطالعه بیشتر}} | ||
| خط ۳۲: | خط ۵۴: | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه =شد | ||
| تیترها = | | تیترها =شد | ||
| ویرایش =شد | | ویرایش =شد | ||
| لینک‌دهی =شد | | لینک‌دهی =شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر =شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی نویسنده = | | بازبینی نویسنده = | ||
| خط ۴۴: | خط ۶۶: | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت =ج | | اولویت =ج | ||
| کیفیت = | | کیفیت =ب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۴۷
مقام ابراهیم(ع) کجاست و تاریخچه آن چیست؟
مقام ابراهیم سنگی است در نزدیکی کعبه، که نشان پای حضرت ابراهیم(ع) روی آن قرار دارد. گفته‌اند ابراهیم(ع) هنگام ساختن کعبه یا وقت دعوت از مردم برای انجام حج، روی سنگی ایستاده و جای قدم‌های او، به معجزه الهی، در آن نقش بسته است.
در قرآن در دو آیه به مقام ابراهیم اشاره شده است. مشهور مفسران مقصود را همان سنگ مخصوصی دانسته‌اند که اثر پای حضرت ابراهیم(ع) بر آن نمایان است. برخی معتقدند تمام حج یا حرم مکه، مقام ابراهیم بوده است.
برخی کتاب‌های سیره و تاریخ درباره موقعیت مکانی سنگ گفته‌اند که از مکان کنونی‌اش به کعبه نزدیک‌تر یا حتی چسبیده بوده است. جایگاه فعلی مقام ابراهیم ۱۳ متر از کعبه فاصله دارد.
معرفی
از نقاط مقدس مسجدالحرام، مقام ابراهیم است. این مکان مربوط به زمانی است که ابراهیم(ع) دیوارهای کعبه را بالا می‌برد؛ آنگاه که دیوار بالا رفت، به حدی که دست بدان نمی‌رسید، سنگی آوردند و ابراهیم(ع) بر روی آن ایستاد و سنگ‌ها را از دست اسماعیل(ع) گرفت و دیوار کعبه را بالا برد. در روایات دیگری آمده است که ابراهیم(ع) بر روی این سنگ ایستاد و مردم را به حج فرا خواند. بر روی این سنگ، اثر پای ابراهیم(ع) مشخص است.[۱]
مقام، قدمگاه و محل ایستادن شخص است و مقام ابراهیم سنگی است که ابراهیم(ع) هنگام ساختن کعبه یا وقت دعوت از مردم برای انجام حج، روی آن ایستاده و جای قدم‌های او، به معجزه الهی، در آن نقش بسته است.[۲]
این مقام حدود ۱۳ متر از کعبه فاصله دارد که بر حاجیان لازم است بعد از طواف خانه خدا، پشت آن دو رکعت نماز بگزارند.[۳]
مقام ابراهیم از نظر مشهور همان سنگ معروف در نزدیکی کعبه است.[۴] بعدها کنار این سنگ مصلّای کوچکی ساخته شد که مردم بعد از طواف، در آنجا دو رکعت نماز می‌خواندند. این مصلّا در عملیات توسعه مسجدالحرام خراب شد و محل نماز به شرق مصلّای قبلی منتقل شد که روبه‌روی چاه زمزم از سمت شمال واقع است. بر روی آن سنگ، شیشه‌ای بلوری گذاشته‌اند که از پشت آن جای پاهای ابراهیم که بر سنگ نقش بسته است دیده می‌شود.[۵]
شکل ظاهری
این سنگ به شکل تقریبیِ مربع با طول و عرض ۴۰ سانتی‌متر و ارتفاع تقریبی ۵۰سانتی‌متر است. رنگ آن، رنگی میانه زرد و قرمزی متمایل به سفید است. از زمان مهدی عباسی بدین سو، این سنگ با طلا پوشانده شد و در محفظه‌ای قرار گرفت تا صدمه‌ای نبیند.[۶]
موقعیت مکانی و جابجایی
در گذشته، بر روی مقام ابراهیم، بنایی بزرگ از آجر و سنگ و چوب بنا شده بود که اطراف آن را با آیات قرآن مزیّن کرده بودند. از آنجا که این قبّه قسمتی از مسجد را به خود اختصاص داده و از فضای مطاف کاسته بود، به تدریج از انتقال آن به محلی دیگر در مسجد الحرام سخن به میان آمد. بنا به برخی از اقوال، مقام ابراهیم تا فتح مکه داخل کعبه بوده و پس از فتح، رسول خدا(ص) آن را درآورد و کنار کعبه، نزدیک در نصب کرد. زمانی که آیه «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی» نازل شد، آن حضرت دستور داد تا مقام را جایی که اکنون قرار گرفته انتقال دهند. نقل‌های دیگر حاکی است که تا زمان خلیفه دوم به کعبه چسبیده بوده و وی آن را به این محل منتقل کرده است. این نقل‌های متفاوت، زمینه نظریه تغییر محل مقام را فراهم کرد. درباره انتقال مقام به نقطه دیگر مسجد، در حوالی سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۰ قمری، بحث‌های زیادی میان علمای اهل‌سنت صورت گرفت. ابتدا قرار بود که مقام به مقصوره‌ای که در نزدیکی باب بنی‌شیبه ساخته شد، منتقل شود؛ اما به دلیل مخالفت عمومی علمای اسلامی در سایر نقاط با این اقدام و تأکید بر ابقای آن در محل قبلی ـ والبته در مقصوره فلزی موجود ـ دولت سعودی پذیرفت تا آن را در بنای کوچکتری که امروزه موجود است، قرار دهد. مقصوره جدید در ۱۸ رجب سال ۱۳۸۷ هجری قمری نصب شد و اندکی بعد مقصوره‌ای به همان صورت، با طراحی جدیدی ساخته و نصب شد. مقصوره قبلی در موزه حرم در مکه مکرمه نگاهداری می‌شود.[۷]
تغییر مکان مقام ابراهیم را از مسلّمات تاریخ میدانند و بسیاری از کتاب‌های سیره و حدیث و تاریخ آن را از مکان کنونی‌اش به کعبه نزدیک‌تر یا حتی چسبیده به آن دانسته‌اند. بر طبق آنچه که از برخی احادیث، به دست می‌آید، ابتدا در جاهلیت آن را از کعبه دورتر بردند و سپس پیامبر اکرم(ص) آن را پس از فتح مکه به جای نخستینش بازگرداند، یعنی همان مکانی که ابراهیم (ع) آن را نهاده بود و سپس عمر آن را به مکانی که هم‌اکنون قرار دارد، انتقال داد. در علّت این انتقال اختلاف کرده‌اند. برخی آن را به جهت سیلی میدانند که مقام را با خود برد و برخی دیگر به جهت توسعه دادن مکان طواف و دسته ای به جهت این که زیر پای طواف کنندگان نرود، دانسته‌اند.[۸]
مقصود از مقام ابراهیم در قرآن
در قرآن در دو آیه به مقام ابراهیم اشاره شده است.[۹] در سوره بقره آمده است: ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلًّی؛ و [فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز انتخاب کنید﴾(بقره:۱۲۵) در اینکه منظور از مقام ابراهیم چیست در میان مفسران گفتگو است. بعضی گفته‌اند تمام حج مقام ابراهیم است؛ بعضی به معنی «عرفه» و «مشعر الحرام» و «جمرات سه‌گانه» گرفته‌اند، و بعضی گفته‌اند «تمام حرم مکه»، مقام محسوب می‌شود. ولی ظاهر آیه همانگونه که در روایات اسلامی وارد شده و بسیاری از مفسران نیز گفته‌اند اشاره به همان مقام معروف ابراهیم است که محلی است در نزدیکی خانه کعبه، و حجاج بعد از انجام طواف به نزدیک آن می‌روند و نماز طواف بجا می‌آورند. بنا بر این منظور از «مصلی» نیز محل نماز است.[۱۰] برخی دیگر گفته‌اند کلمه مصلی در آیه اسم مکان از صلاة بمعنای دعاء است، و معنایش این است که از مقام ابراهیم(ع) مکانی برای دعا بگیرید.[۱۱]
در جای دیگر قرآن آمده است:﴿فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ؛ در آن نشانه‌هایی روشن [از ربوبیّت، لطف، رحمت خدا و از جمله] مقام ابراهیم است﴾(آل‌عمران:۹۷) در این که منظور از «مَقامُ إِبْراهِیمَ» خصوص آن نقطه‌ای است که هم‌اکنون سنگ مخصوصی که اثر پای ابراهیم بر آن نمایان است در آنجا است، یا منظور از آن تمام «حرم مکه» و یا «تمام مواقف حج» است، در میان مفسران گفتگو است.[۱۲]
اقوال درباره مقام ابراهیم(ع)
- طبق روایتی که از امام صادق(ع) نقل گردیده است مقام ابراهیم همان نقطه‌ای است که در مسجدالحرام به این نام معروف است.
- ابن‌عباس می‌گوید: «تمام نقاطی که اعمال حج از قبیل طواف و سعی و وقوف و ذبح در آنها انجام می‌گیرد مقام ابراهیم است».
- برخی گفته‌اند «مقام ابراهیم عبارت است از عرفه و مزدلفه و محلی که در آن رمی حجرات انجام می‌گردد».
- مجاهد می‌گوید همه حرم مقام ابراهیم است.[۱۳]
- از بعضی روایات معلوم می‌شود که منظور از مقام، سنگ معروف است.[۱۴]
منابع
- ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۹۹ تا ۱۰۱.
- ↑ حسن شُراب، محمد محمد، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی (ترجمه المعالم الأثیره فی السنة و السیرة)، ترجمه حمید رضا شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش، ص۳۹۱.
- ↑ قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۹۸.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، سیمای حج و عمره در قرآن و حدیث، ص۴۴ و ۴۵.
- ↑ حسن شُراب، محمد محمد، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی (ترجمه المعالم الأثیره فی السنة و السیرة)، ترجمه حمید رضا شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش، ص۳۹۱.
- ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۹۹ تا ۱۰۱.
- ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ص۹۹ تا ۱۰۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، سیمای حج و عمره در قرآن و حدیث، ص۴۴ و ۴۵.
- ↑ معینی، محسن، «مقام ابراهیم»، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان، ۱۳۸۱ش، ص۲۱۳۷.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۴۸.
- ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمد بیستونی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، بیتا، ج۲، ص۴۰.
- ↑ قرشی، سید علی اکبر، تفسیراحسن‌الحدیث، قم، دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۲۳۹.