تنبیه الامة و تنزیه الملة

سؤال

کتاب تنبیه الامه و تنزیه الملّه در چه موضوعی بحث کرده است.

میرزای نائینی نویسنده کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة»

نویسنده

میرزا محمدحسین غروی نائینی(درگذشت ۱۳۱۵ش)

وی به سال ۱۲۷۶ هـ. ق در نائین از توابع اصفهان به دنیا آمد پس از تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود در ۱۷ سالگی برای تحصیل به اصفهان رفت و تحصیلات خود را در آن جا ادامه داد و از محضر بزرگانی چون میرزا جهانگیر خان قشقایی دروس متداول حوزه را آموخت و در سال ۱۳۰۳ ق راهی عراق شد. در عراق از شاگردان برجسته میرزای شیرازی محسوب می‌شد. میرزای نائینی در علم و فقاهت به درجه ای رسید که شخصیت‌های بزرگی از او تجلیل کرده‌اند. از نظر معنوی نیز به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی «پرهیزکار، صالح و بی اعتنا به زخارف دنیا و بی‌توجه به ریاست و مقام» بوده و تقریباً همه شاگردانش او را به تقوا و وارستگی و صفای باطن… ستوده‌اند. از طرفی میرزای نائینی تربیت شده مکتب میرزای شیرازی است که شخصیت چند بعدی و دارای جنبه سیاسی اجتماعی نیز هست. او در نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود و به سفارش او بود که شیخ حسن کربلایی «تاریخ دخانیه» را نگاشت.

نائینی در سال ۱۳۵۵ هـ. ق دار فانی را وداع گفت و در حرم امام علی(ع) به خاک سپرده شد.

کتاب «آستانه‌ی تجدد» در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة

معرفی، اهمیت و جایگاه

مؤلف انگیزه خود را از تألیف کتاب، ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی می‌داند. و چون کتاب برای تنبیه است به ضروریات شریعت و تنزیه ملت از این زندقه و الحاد و بدعت است، نامش «تنبیه الامه و تنزیه المله» شد.

این کتاب که نام مفصل آن «تنبیه الامّه و تنزیه الملّه فی لزوم مشروطیه الدوله المنتخبه لتقلیل الظلم علی افراد الامّه و ترقیه المجتمع» می‌باشد، معروف‌ترین و مشهورترین اثر محقق بزرگ و فقیه نامور، آیت الله میرزا محمد حسین غروی نائینی است.

به قول شهید مطهری «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی و سیاسی اسلام را، هیچ‌کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمد حسین نائینی ـ قدس سره ـ توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه در کتاب ذی‌قیمت تنبیه الامه و تنزیه الملّه بیان نکرده است.»

محتوا

کتاب شامل مقدمه ، پنج فصل و خاتمه است

در فصل اول آن ماهيت و مفهوم نظام سياسي در بينش فقهي بررسي شده است.

در فصل دوم بر اين مطلب استدلال شده كه بر فرض اين كه كسي ولايت عامه فقيه را نيز قبول نداشته، چاره اي ندارد جز اينكه حكومت فقيه را بر حكومت جائرانه غير فقيه ترجيح و اولويت بدهد; بنابراني در زمان غيبت، حكومت فقيه نسبت به ديگران داراي اولويت است .

درفصل سوم درباره خصوص نظام مشروطه كه مسأله روز عصر نائيني بوده بحث شده و تبيين گرديده كه تا چه اندازه اين نظام با نظام مورد قبول اسلام كه همان نظام ولايت و حكومت فقيه باشد سازگاري و هماهنگي دارد و در چه مواردي با آن متفاوت است .

در فصل چهارم نيز به شبهات و سؤالاتي از اين قبيل كه آيا مفاهيمي مانند تأسيس مجلس شوراي اسلامي، حريت و مساوات و غيره "بدعت" نيستند، پاسخ مناسب داده و ميزان انعطاف و انطباق مفاهيم اسلامي با شرايط مختلف را نشان مي‌دهد.

در فصل پنجم نيز راجع به شرايط مشروعيت مداخله نمايندگان مردم در امور سياسي و حكومتي سخن گفته است .

نائيني در خاتمه كتابش درباره استبداد و نظام استبدادي، به گونه انتقادي و تحليلي بحث جالبي را مطرح نموده و پس از استنتاج، كتاب خود را به پايان برده است

چاپ و شرح

• تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، ناشر: بوستان کتاب.
• آستانه‌ی تجدد، در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، داود فیرحی، نشر نی.
• تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار.
• تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح الله حسینیان. نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

تیتر

مؤلف عالی‌قدر این کتاب، از بزرگ‌ترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را همۀ فضلا و علما تصدیق می‌نمایند. در مقام علمی و دقت نظر این مرد بزرگ همین بس که امروز، جز چند نفری تمام مراجع بزرگ شیعه و فضلای کشور از افاضات علمی و رشحات فکری آن مرحوم استفاده کرده‌اند و به شاگردیش افتخار می‌نمایند. مرحوم آیت‌الله نائینی از تلاميذ مرحوم آیت‌الله حاج میرزا حسن شیرازی و مرحوم آقا سیدمحمد اصفهانی بوده و در محضر درس آیت‌الله خراسانی از جهت احترام و ادب حاضر می‌شده است. علاوه از قدرت فکری و نبوغی که در اصول و فقه داشته، در فلسفه و کلام و اجتماعيات صاحب‌نظر و در خط و ربط و ادبیات ادیب بوده.

نائینی از شاگردان مبرِّز میرزاحسن شیرازی (متوفی 1312)، آقاسیدمحمد فشارکی اصفهانی (متوفی 1316) و آخوند ملامحمد کاظم خراسانی (متوفی 1328)، و مجتهدی توانا و آگاه به مسائل زمان خود بود.

هدف اصلی کتاب ، نفی استبداد و اقامة دلیل بر درستی حکومت مشروطه ، بر اساس مکتب تشیع ، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است . نویسنده در سراسر کتاب ، با دیدگاهی که اسلام را توجیه کنندة استبداد و حاکمیت استبدادی می داند، بشدت مخالفت می کند. به عقیدة او منکران و مخالفان آزادی ، مساوات ، شورا و قانون از قوای استبدادند، از این میان بویژه افرادی را که در زی روحانیت اند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می کنند، «شعبة استبداد دینی » در کنار «شعبة استبداد سیاسی » می داند (ص 56 ـ 58، 95، 142ـ 145، و جاهای دیگر). به عقیدة مؤلف ، استبداد دینی و قوای نفرین شدة آن ، از تمام جنبه های استبداد، برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است »

رسالة تنبیه الامّة و تنزیه الملّة اولین بار در 1327 در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.

این کتاب ، مستقیماً از طبایع الاستبداد عبدالرحمان کواکبی * تأثیر پذیرفته است .

تیتر دو

اصول کلی نظریة سیاسی مندرج در این کتاب چنین است : 1) بنیان حکومت مشروطیت ، یعنی حریت و مساوات آحاد ملت با سلطان ( رجوع کنید به ص 49ـ51، 60) از کتاب خدا، سنّت و سیرة پیامبراکرم و سایر پیشوایان معصوم ، بویژه سخنان حضرت علی علیه السلام گرفته شده است و به همین دلیل چنین حکومتی از ضروریات دین اسلام محسوب می گردد. غربیان با استفاده از این اصول پیشرفت کردند و مسلمانان با غفلت از آنها به قهقرا رفتند.. ظلم و استبداد مانند زندقه و الحاد مخالف با ضروریات دین اسلام است (ص 37ـ 38) و بر همین اساس طرح نظریة مشروطیت ، احیای مقتضیات دین حنیف اسلام و تلاش برای برپاداشتن سیاست اسلامی است .

مهدی بازرگان در مدافعات خود در دادگاه نظامی ضمن آنکه کتاب تنبیه الامه را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست نداده » وصف کرده، در نقد سلطنت استبدادی به فقراتی از این کتاب استناد جسته است (ص۳۵۶). علاوه بر روشن‌فکران، دیدگاههای نائینی مورد توجه و تأیید علمای دینی و فضلای حوزه نیز بوده است (نک‍ : طالقانی، ۱۷). دو رهبر اصلی نهضت مشروطیت ایران، شیخ محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در تقریظهای کوتاه خود بر این کتاب بر این نکته تأکید داشته‌اند که «اصول و مبانی سیاسیۀ اسلام» در آن رعایت شده است

طالقانی معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است» (ص ۱۸). حمید عنایت تنبیه الامه را تنها رسالۀ منظم و منسجم و شناخته‌شده‌ای می‌داند که توسط یک شخصیت مذهبی در دفاع از دموکراسی پارلمانی به رشتۀ تحریر درآمده است ( تفکر...، ۱۷۹). فریدون آدمیت معتقد است که نائینی در این کتاب کوشیده است «تباین ذاتی میان سیاست مشروطیت غربی و سیاست دینی را از میان بردارد» (همانجا). همو «هشیاری ملی» نائینی را «خیره کننده» می‌داند

نائینی دفاع از استبداد را به دستاویز دین «لکۀ ننگ و عار عظیم» (ص ۶۱) و ظلم «به ساحت مقدسۀ نبوت ختمیه»، و با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه»، سکوت در برابر این امر را مساعدت و اعانتی در این ظلم می‌داند (ص ۶۲). با این ملاحظات، او «در مقام تکلیف» این کتاب را در بیان مخالفت و تباین و تنافی حکومت استبدادی «با ضرورت دین اسلام» نوشته است