بسم الله الرحمن الرحیم: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۵ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۳۸

سؤال

در مورد بسم الله الرحمن الرحیم توضیح دهید، آیا بسم الله جزئی از سوره‌های قرآن است؟

درگاه‌ها

کاشی کاری بسم الله الرحمن الرحیم

استفاده از بسم الله الرحمن الرحیم در شروع هر کاری سفارش شده است. آغاز نزول قرآن و آغاز سوره‌ها در قرآن با این عبارت می‌باشد. شیعه و بسیاری از اهل سنت بسم الله الرحمن الرحیم را جزئی از سوره حمد و سوره‌های قران می‌دانند. ورود برخی از روایات از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در تأکید استفاده از بسم الله در نماز و در ابتدای سوره‌ها از جمله ادله جزئیت بسم الله در سوره‌ها است. برخی عالمان اهل‌سنت بسم الله را فقط در سوره حمد، جزء سوره می‌دانند.

جایگاه

وحی قرآن، با نام خدا شروع شد ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ؛ بخوان به نام پروردگارت﴾(علق:۱) و تمامی سوره‌های قرآن با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شوند، تنها سوره توبه است که در آغاز آن بسم اللَّه الرحمن الرحیم نیامده است؛ چرا که سوره توبه با اعلان جنگ به جنایت کاران مکه و پیمان شکنان آغاز شده و اعلان جنگ با توصیف خداوند بهرحمان و رحیم سازگار نیست.^[۱]

عبارت بسم الله توسط انبیاء نیز استفاده شده است. وقتی کشتی نوح(ع) در میان امواج طوفان به راه افتاد، نوح گفت: ﴿بسم اللَّه مجریها و مرسیها؛ حرکت و توقف این کشتی با نام خداست﴾(هود:۴۱). حضرت سلیمان(ع) نیز وقتی ملکه سباء را بهایمان به خدا فراخواند، دعوت‌نامه خود را با این جمله آغاز کرد الگو:إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ و برای او فرستاد.

بر زبان آوردن بسم اللَّه در شروع هر کاری توسط اهل بیت(ع) سفارش شده است. امام علی‏(ع) می‌فرمایند: «بسم اللَّه، مایه برکت، و ترک آن موجب نافرجامی است.»

بسم الله دارای احکام فقهی خاص خود نیز می‌باشد. برای نمونه، حیوانی که بدون ذکر نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است.^[۲]

معنای بسم الله الرحمن الرحیم

حرف «باء» در عبارت «بسم الله» به معنای آغاز هر چیز است؛ پس معنای جمله این می‌شود: «من به نام خدا آغاز می‌کنم» لفظ «باء» حرف جر و مجموع «بسم» جار و مجرور است.

«اسم» یا از ریشه «وسم» به معنای علامت است؛ یعنی لفظی که بر چیزی گذاشته شود تا از دیگر چیزها متمایز گردد؛ اسم هر چیز علامت و نشانهٔ آن است یا از مادهٔ «سمو» به معنای بلندی و ارتفاع است؛ یعنی لفظ یا نام‌گذاری از مهمل و بی معنا بودن در می‌آید و علو و ارتفاع پیدا می‌کند.

کلمهٔ «الله» جامع‌ترین نام خدا است، یعنی تنها نامی است که جامع صفات جلال و جمال الهی است. «رحمن» صیغهٔ مبالغه است که بر بسیاری رحمت دلالت می‌کند؛ به طوری که عموم موجودات در پهنهٔ هستی و انسان‌ها را از مؤمن و کافر شامل می‌شود.

«رحیم» صفت مشبه است و بر نعمت دائمی و رحمت ثابت و باقی او دلالت می‌کند؛ رحمتی اخروی که ویژهٔ مؤمنان است. بندگان صالح و فرمان بردار خدا به حکم ایمان و عمل صالح، این شایستگی را یافته‌اند که از رحمت و بخشش و احساس خاصی که آلودگان و تبه کاران از آن سهمی ندارند، بهره‌مند گردند.^[۳]

جزء سوره بودن بسم الله

شیعیان و بسیاری از علمای اهل‌سنت معتقدند «بسم الله الرحمن الرحیم» در تمامی سوره‌ها به استثنای سوره توبه، جزء سوره است. روایات مختلف بر جزء سوره بودن بسم الله، دلالت دارند،^[۴] سیره پیامبر اسلام نیز به عنوان دلیل دیگری بر این مطلب، برشمرده شده است.

مطالعه بیشتر

تفسیر المنار، شیخ محمد عبده، مصر: انتشارات دارالمنار، چاپ: چهارم. ج۱، ص۳۹.
تفسیر روح المعانی، سیدمحمود آلوسی بغدادی، بیروت: انتشارات ادارالطبایه المنیریه. ج۱، ص۳۳.
تفسیر سوره حمد، امام خمینی، قم: انتشارات آزادی، ص۶–۱۰.

منابع

↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالاسلامیه چاپ بیست هشتم، پاییز (۱۳۷۱)، ج۱، ص۱۵.
↑ قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، انتشارات مؤسسه در راه حق، چاپ دوم، ج۱، ص۱۳.
↑ تفسیر تسنیم، همان، ص۲۷۷–۲۹۶.
↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۱۳.

[1] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالاسلامیه چاپ بیست هشتم، پاییز (۱۳۷۱)، ج۱، ص۱۵.

[2] قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، انتشارات مؤسسه در راه حق، چاپ دوم، ج۱، ص۱۳.

[3] تفسیر تسنیم، همان، ص۲۷۷–۲۹۶.

[4] محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۱۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{ویرایش}}
 {{شروع متن}}
 {{سوال}}
-آيا بسم الله الرحمن الرحيم، جزئي از سوره های قرآن کریم است ؟
+در مورد بسم الله الرحمن الرحیم توضیح دهید، آیا بسم الله جزئی از سوره‌های قرآن است؟
 {{پایان سوال}}
 {{پاسخ}}
-'''بسم الله الرحمن الرحیم''' سرآغاز كتاب الهي است و نه تنها در ابتداي قرآن کریم، بلكه در آغاز تمام كتاب‏‌هاي آسماني بوده است.
+{{درگاه|واژه‌ها}}
+[[پرونده:بسم الله الرحمن الرحیم.jpg|250px|بندانگشتی|کاشی کاری بسم الله الرحمن الرحیم]]
+استفاده از بسم الله الرحمن الرحیم در شروع هر کاری سفارش شده است. آغاز [[نزول قرآن]] و آغاز سوره‌ها در قرآن با این عبارت می‌باشد. [[شیعه]] و بسیاری از [[اهل سنت]] بسم الله الرحمن الرحیم را جزئی از [[سوره حمد]] و [[سوره‌های قران]] می‌دانند. ورود برخی از روایات از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در تأکید استفاده از بسم الله در [[نماز]] و در ابتدای سوره‌ها از جمله ادله جزئیت بسم الله در سوره‌ها است. برخی عالمان اهل‌سنت بسم الله را فقط در سوره حمد، جزء سوره می‌دانند.
-==جایگاه==
+== جایگاه ==
-شروع وحی قرآن، به پیامبر(ص)، با نام خدا شروع شد {{قرآن|اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ|ترجمه=بخوان به نام پروردگارت|سوره=علق|آیه=۱}} و تمامی سوره‌های قرآن هم با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شود، تنها سوره‏ توبه است كه در آغاز آن بسم اللَّه الرحمن الرحیم نیامده است؛ چرا كه سوره‏ توبه با اعلان جنگ به جنايت كاران مكه و پيمان شكنان آغاز شده و اعلام جنگ با توصيف خداوند به رحمان و رحيم سازگار نيست.<ref>مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، دارالاسلاميه چاپ بيست هشتم، پاييز (۱۳۷۱)، ج۱، ص۱۵.</ref>
+[[وحی]] قرآن، با نام خدا شروع شد {{قرآن|اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ|ترجمه=بخوان به نام پروردگارت|سوره=علق|آیه=۱}} و تمامی [[سوره‌های قرآن]] با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شوند، تنها [[سوره توبه]] است که در آغاز آن بسم اللَّه الرحمن الرحیم نیامده است؛ چرا که سوره توبه با اعلان جنگ به جنایت کاران [[مکه]] و پیمان شکنان آغاز شده و اعلان جنگ با توصیف خداوند به[[معنای صفات رحمان و رحیم|رحمان و رحیم]] سازگار نیست.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالاسلامیه چاپ بیست هشتم، پاییز (۱۳۷۱)، ج۱، ص۱۵.</ref>
-عبارت «بسم الله الرحن الرحیم» توسط [[انبیاء]] الهی مکررا تکرار شده است. وقتي كشتي [[حضرت نوح(ع)]] در ميان امواج [[طوفان نوح|طوفان]] به راه افتاد، نوح گفت: {{قرآن|بسم اللَّه مجريها و مرسيها|ترجمه=حركت و توقف اين كشتي با نام خداست|سوره=هود|آیه=۴۱}}. [[حضرت سليمان(ع)]] نيز وقتي [[ملكه‏ سباء]] را به [[ايمان به خدا]] فراخواند، دعوت‏نامه‏ خود را با اين جمله آغاز كرد و براي او فرستاد. <ref>نمل / ۳۰.</ref>
+عبارت بسم الله توسط [[انبیاء]] نیز استفاده شده است. وقتی کشتی [[نوح(ع)]] در میان امواج [[طوفان نوح|طوفان]] به راه افتاد، نوح گفت: {{قرآن|بسم اللَّه مجریها و مرسیها|ترجمه=حرکت و توقف این کشتی با نام خداست|سوره=هود|آیه=۴۱}}. [[حضرت سلیمان(ع)]] نیز وقتی [[ملکه سباء]] را به[[ایمان به خدا]] فراخواند، دعوت‌نامه خود را با این جمله آغاز کرد {{إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ|ترجمه=این نامه از سلیمان است، و چنین می‌باشد: به نام خداوند بخشنده مهربان|سوره=نمل|آیه=۳۰}} و برای او فرستاد.
-بر زبان آوردنِ بسم اللَّه در شروع هر كاري توسط [[اهل بیت(ع)]] سفارش شده است و دارای احکام خاص خود نیز می‌باشد. برای نمونه، حيواني که بدون ذكر نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است.<ref>قرائتي، محسن، تفسير نور، قم، انتشارات مؤسسه در راه حق ، چاپ دوم ، ج۱، ص۱۳.</ref>
+بر زبان آوردن بسم اللَّه در شروع هر کاری توسط [[اهل بیت(ع)]] سفارش شده است. [[امام علی‏(ع)]] می‌فرمایند: «بسم اللَّه، مایه برکت، و ترک آن موجب نافرجامی است.»
-[[امام علي‏(ع)]] می‌فرمایند: «بسم اللَّه، مايه‏ بركت، و ترك آن موجب نافرجامي است.»
-==جزئیت در سوره‌==
+بسم الله دارای احکام فقهی خاص خود نیز می‌باشد. برای نمونه، حیوانی که بدون ذکر نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است.<ref>قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، انتشارات مؤسسه در راه حق، چاپ دوم، ج۱، ص۱۳.</ref>
-===دیدگاه شیعه===
-شیعه بسم اللَّه الرحمن الرحیم را به پیروی از [[اهل بیت(ع)]]، جزء سوره‏ حمد و همه‏ سوره‏‌هاي قرآن می‌داند. [[امام باقر(ع)]] در مورد كساني كه بسم اللَّه الرحمن الرحیم را در نماز نمي‏‌خوانند و يا جزء سوره نمي‏‌شمارند، فرمودند: {{عربی|سرقوا اكرم آيه|ترجمه=بهترين آيه‏ قرآن کریم را به سرقت بردند.}} <ref>قرائتي، محسن، تفسير نور، قم، انتشارات مؤسسه در راه حق چاپ دوم ، ج۱، ص۱۴.</ref>
-===دیدگاه اهل سنت===
+== معنای بسم الله الرحمن الرحیم ==
-بیشتر اهل سنت، بسم الله الرحمن الرحیم را، جزء سوره‌ و به عنوان یک آیه می‌دانند. در برخی از کتب، مانند‏ تفسير المنار جزئیت بسم الله الرحمن الرحیم، در سوره‌ها، [[اجماع]]ی دانسته شده است. شروع تمامی سوره‌های قرآن با این عبارت و دقت صحابه در حفظ قرآن و اهتمام به اضافه نشدن چیزی به آن، از دلائل آیه بودن این عبارت می‌باشد.
+حرف «باء» در عبارت «بسم الله» به معنای آغاز هر چیز است؛ پس معنای جمله این می‌شود: «من به نام خدا آغاز می‌کنم» لفظ «باء» حرف جر و مجموع «بسم» جار و مجرور است.
-علما و بزرگانی مانند عاصم و كسائي از قراء، ابن‏ كثير و شافعی از علمای بزرگ اهل سنت، بسم اللَّه را جزء سوره می‌دانند. از صحابه هم افرادی مانند ابن عباس، عبداللّه بن عمر، ابوهريره و از تابعين سعيد بن جبير و عطا و زهري و ابن‏ المبارك نیز بر این عقیده هستند.<ref>تفسير نمونه، تهران: انتشارات الاسلاميه، چاپ ۲۸، پاييز ۱۳۷۱ه ش ، ج۱، ص۱۷.</ref>
+«اسم» یا از ریشه «وسم» به معنای علامت است؛ یعنی لفظی که بر چیزی گذاشته شود تا از دیگر چیزها متمایز گردد؛ اسم هر چیز علامت و نشانهٔ آن است یا از مادهٔ «سمو» به معنای بلندی و ارتفاع است؛ یعنی لفظ یا نام‌گذاری از مهمل و بی معنا بودن در می‌آید و علو و ارتفاع پیدا می‌کند.
-فخر رازي نيز بعد از آوردن حدود هفده دليل آیه بودن بسم الله الرحمن الرحیم را متواتر و یقینی می‌داند که به پیامبر(ص) نازل شده است. برخی از این ادله در زیر اشاره می‌شود:
+کلمهٔ «الله» جامع‌ترین نام خدا است، یعنی تنها نامی است که جامع صفات جلال و جمال الهی است. «رحمن» صیغهٔ مبالغه است که بر بسیاری رحمت دلالت می‌کند؛ به طوری که عموم موجودات در پهنهٔ هستی و انسان‌ها را از مؤمن و کافر شامل می‌شود.
-* روایت ام سلمه از پیامبر(ص)، که [[سوره فاتحه]] را حضرت به همراه بسم الله الرحمن الرحیم و جزء آیات آن خواندند. همچنین [[ابی هریره]] از پیامبر(ص) نقل کرده است که فاتحة الکتاب هفت آیه دارد که اولی آن {{قرآن|بسم اللَّه الرحمن الرحيم}} است.
-* اهتمام صحابه به اضافه نشدن چیزی به قرآن کریم مانند منع کردن از نوشتن اسامی سوره‌ها در قرآن و کتابت بسم الله الرحمن الرحیم در آن، نشان از جزئیت این عبارت در سوره‌ها دارد.
-۵- مسلمانان اجماع دارند كه آن‏چه ما بين دفعتين است، كلام خداست و "بسم اللَّه الرحمن الرحيم" موجود بين دفعتين است؛ پس واجب است كه او را از كلام خدا بدانيم و از سُور قرآن کریم.
+«رحیم» صفت مشبه است و بر نعمت دائمی و رحمت ثابت و باقی او دلالت می‌کند؛ رحمتی اخروی که ویژهٔ مؤمنان است. بندگان صالح و فرمان بردار خدا به حکم ایمان و عمل صالح، این شایستگی را یافته‌اند که از رحمت و بخشش و احساس خاصی که آلودگان و تبه کاران از آن سهمی ندارند، بهره‌مند گردند.<ref>تفسیر تسنیم، همان، ص۲۷۷–۲۹۶.</ref>
-۶- اكثر علما اتفاق دارند كه سوره‏ي فاتحه هفت آيه دارد كه "بسم اللَّه الرحمن الرحيم" اولي آن است.
+== جزء سوره بودن بسم الله ==
+{{نوشتار اصلی|جزء سوره بودن بسم الله}}[[شیعه|شیعیان]] و بسیاری از علمای [[اهل‌سنت]] معتقدند «بسم الله الرحمن الرحیم» در تمامی سوره‌ها به استثنای [[سوره توبه]]، جزء سوره است. [[روایات]] مختلف بر جزء سوره بودن بسم الله، دلالت دارند،<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۱۳.</ref> سیره [[پیامبر اسلام]] نیز به عنوان دلیل دیگری بر این مطلب، برشمرده شده است.
-۷- خواندن )قرائت( بسم اللَّه قبل از فاتحه واجب است؛ پس واجب است كه آيه‏اي از قرآن کریم باشد.
+{{مطالعه بیشتر}}
-۸- پيامبرصلي الله عليه وآله فرمودند: كل امر ذي بال لايبدأ فيه باسم اللَّه فهو أبتر او أجذم و اعظم الاعمال بعد الايمان بالله الصلاه پس قرائت فاتحه در نماز بدون قرائت بسم اللَّه موجب نقص نماز است.
-۹- پيامبرصلي الله عليه وآله از ابي بن كعب سؤال نمود: بزرگ‏ترين آيه در قرآن كدام است؟ گفت: "بسم اللَّه الرحمن الرحيم" پيامبرصلي الله عليه وآله كلامش را تصديق فرمود.
-۱۰- معاويه در مدينه در زمان حكومتش براي مردم نماز جماعت خواند و "بسم اللَّه الرحمن الرحيم" را هنگام نماز نگفت. بعد از نماز، فرياد مهاجران و انصار از اطراف بلند شد. گفتند: آيا فراموش كردي؟ اولِ قرآن کریم را باز كن "بسم اللَّه الرحمن الرحيم" است. معاويه نماز را دوباره خواند با "بسم اللَّه الرحمن الرحيم".
+== مطالعه بیشتر ==
+* تفسیر المنار، شیخ محمد عبده، مصر: انتشارات دارالمنار، چاپ: چهارم. ج۱، ص۳۹.
-اين خبر دلالت بر اجماع صحابه بر اين است كه "بسم اللَّه الرحمن الرحيم" از قرآن کریم و از فاتحه مي‏باشد.
+* تفسیر روح المعانی، سیدمحمود آلوسی بغدادی، بیروت: انتشارات ادارالطبایه المنیریه. ج۱، ص۳۳.
+* تفسیر سوره حمد، امام خمینی، قم: انتشارات آزادی، ص۶–۱۰.
-۱۱- ساير پيامبران هنگام شروع نمودن كارها بسم اللَّه الرحمن الرحيم مي‏گفتند؛ پس بر پيامبرصلي الله عليه وآله ما اين كار واجب است. وقتي بر پيامبرصلي الله عليه وآله واجب باشد كه در آغاز هر كاري بسم اللَّه الرحمن الرحيم بگويد بر ما هم واجب مي‏شود. وقتي كه در حق ما وجوب ثابت باشد پس آيه‏اي از فاتحه است. حضرت نوح وقتي سوار كشتي مي‏شد گفت: {{قرآن|اركبوا فيها بسم اللَّه مجريها و مرساها}}. و حضرت سليمان در نامه‏اي كه براي بلقيس نوشت با بسم اللَّه شروع نمود. <ref>محمدبن عمر فخر رازي، تفسير كبير ، مصر، قاهره انتشارات عبدالرحمن محمّد، ج۱، ص۱۹۷ - ۱۹۵.</ref>
-در اين‏جا بعضي از رواياتي را كه از طرق شيعه و اهل تسنن در اين زمينه نقل شده يادآور مي‏شويم:
-۱- معاويه بن عمار از دوستان امام صادق‏عليه السلام مي‏گويد: از امام پرسيدم: هنگامي كه به نماز برمي‏خيزم بسم اللَّه را در آغاز حمد بخوانم؟ فرمود بلي. مجدداً سؤال كردم هنگامي كه حمد تمام شد و سوره‏اي بعد از آن مي‏خوانم، بسم اللَّه را با آن بخوانم؟ باز فرمود: آري.
-۲- دار قطني از علماي سنت به سند صحيح از علي‏عليه السلام نقل مي‏كند كه مردي از آن حضرت پرسيد: سبع الثماني چيست؟ فرمود: سوره‏ي حمد. عرض كرد: سوره‏ي حمد شش آيه است فرمود: بسم اللَّه الرحمن الرحيم نيز آيه‏اي از آن است.
-۳- بيهقي - محدث مشهور اهل سنت - با سند صحيح از طريق ابن جبير از ابن‏عباس چنين نقل مي‏كند: استرق الشيطان من الناس اعظم آيه من القرآن، بسم اللَّه الرحمن الرحيم؛ مردم شيطان صفت، بزرگ‏ترين آيه‏ي قرآن بسم اللَّه الرحمن الرحيم را سرقت كردند )اشاره به اين كه در آغاز سوره‏ها آن را نمي‏خوانند(.
-گذشته از همه‏ي اين‏ها سيره‏ي مسلمين همواره بر اين بود كه هنگام تلاوت قرآن بسم اللَّه را در آغاز هر سوره‏اي مي‏خواندند، و متواتراً نيز ثابت شد، كه پيامبرصلي الله عليه وآله آن را نيز تلاوت مي‏فرمود. چگونه ممكن است چيزي جزو قرآن نباشد و پيامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت كنند.
-در ميان علماي اهل سنّت از جمله احمد حنبل - فقيه معروف اهل تسنن - و بعضي از قاريان كوفه نقل مي‏كنند كه آن‏ها بسم اللَّه را جزو سوره‏ي حمد مي‏دانستند، نه جزء ساير سوره‏ها. اين احتمال بسيار سُست و ضعيف به نظر مي‏رسد؛ زيرا مفهوم و محتواي بسم اللَّه نشان مي‏دهد كه براي ابتدا و آغاز هر سوره است. در حقيقت اين جمود و تعصب شديد است كه ما بخواهيم براي ايستادن روي حرف خود هر احتمالي را مطرح كنيم و آيه‏اي هم‏چون بسم اللَّه را كه مضمونش فرياد مي‏زند سرآغازي است براي بحث‏هاي بعد از آن، آيه‏اي مستقل و بريده از ما قبل بعد بپنداريم. <ref>همان ، ص۱۸ .</ref>
-۴- در تفسير قرطبي از امام صادق‏عليه السلام نقل شده كه "بسم اللَّه تاج سوره‏ها است". تنها در سوره‏ي برائت بسم اللَّه نيآمده است و اين به گفته‏ي حضرت علي‏عليه السلام به خاطر آن است كه بسم اللَّه كلمه‏ي امان دادن و رحمت است و برائت و اعلام تنفر و دشمني با كفار و مشركين، با رحم سازگار نيست . <ref>. تفسير قرطبي، عبدالله محمدبن احمد انصاري قرطبي، انتشارات دارالكتب المصريه - چاپ سوم، ج۱،ص۱۰۸</ref>
-{{پایان پاسخ}}
-{{مطالعه بیشتر}}
-==معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:==
-*تفسير المنار، شيخ محمد عبده، مصر: انتشارات دارالمنار، چاپ: چهارم . ج۱، ص۳۹
-*تفسير روح‏ المعاني، سيدمحمود آلوسي بغدادي، بيروت: انتشارات ادارالطبايه المنيريه . ج۱، ص۳۳،
-*تفسير سوره حمد، امام خميني، قم: انتشارات آزادي ، ص۱۰ - ۶
-{{پایان مطالعه بیشتر}}
-==منابع==
+== منابع ==
-<references />
+{{پانویس}}
 {{شاخه
- | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
+| شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن
-|شاخه فرعی۱ = آیات و سوره‌ها
+| شاخه فرعی۱ = آیات و سوره‌ها
-|شاخه فرعی۲ = سایر مباحث
+| شاخه فرعی۲ =
-|شاخه فرعی۳ =
+| شاخه فرعی۳ =
 }}
 {{تکمیل مقاله
-  | شناسه =
+  | شناسه = شد
-  | تیترها =
+  | تیترها = شد
-  | ویرایش =
+  | ویرایش = شد
-  | لینک‌دهی =
+  | لینک‌دهی = شد
   | ناوبری =
   | نمایه =
-  | تغییر مسیر =
+  | تغییر مسیر = شد
   | ارجاعات =
-  | بازبینی =
+ | بازبینی نویسنده =
-  | تکمیل =
+  | بازبینی =
-  | اولویت =
+  | تکمیل =
-  | کیفیت =
+  | اولویت = الف
+  | کیفیت = ج
 }}
 {{پایان متن}}