حدیث ابوبکر به منزله گوش و عمر به منزله چشم پیامبر است

سؤال

در کتاب‌های شیعه روایتی از رسول خدا(ص) چنین نقل شده است: «اِنَّ اَبا بَكْرٍ مِنّی بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ وَ اِنَّ عُمَرَ مِنّی بِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ». چرا شیعیان با وجود این روایت که به فضیلت خلفا دلالت می‌کند، آنها را سرزنش می‌کنند؟

ابوبکر به منزله گوش و عمر به منزله چشم پیامبر است، بخشی از حدیثی است که در آن پیامبر(ص)، خلفای سه‌گانه را (ابوبکر، عمر و عثمان) به دلیل غصب خلافت از امام علی(ع) نکوهش کرده است. در این حدیث، پیامبر خلفای سه‌گانه را به منزله گوش، چشم و قلب خود شمرده که باید از جانشینی امام علی(ع) حمایت کنند؛ ولی خلافت را از او غصب خواهند کرد و به همین دلیل، روز قیامت مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.

تقطیع این حدیث و ذکر تنها بخش نخست آن باعث شده مخاطب تصور کند محتوای آن ستایش خلفای سه‌گانه است؛ با اینکه از ادامه روایت فهمیده می‌شود پیامبر(ص) آنها را نکوهش کرده است. این روایت در کتاب‌های حدیثی عیون اخبار الرضا(ع) و معانی الاخبار نقل شده و از نظر سندی صحیح شمرده شده است.

متن و ترجمه

امام هادی(ع) از پدارنش، از امام حسین روایت کرده که پیامبر(ص) فرمود:

« إِنَّ أَبَا بَكْرٍ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ وَ إِنَّ عُمَرَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ وَ إِنَّ عُثْمَانَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ الْفُؤَادِ قَالَ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلْتُ إِلَيْهِ وَ عِنْدَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) وَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ فَقُلْتُ لَهُ يَا أَبَتِ سَمِعْتُكَ تَقُولُ فِي أَصْحَابِكَ هَؤُلَاءِ قَوْلًا فَمَا هُوَ فَقَالَ(ص) نَعَمْ ثُمَّ أَشَارَ إِلَيْهِمْ فَقَالَ هُمُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ الْفُؤَادُ وَ سَيُسْأَلُوَن عَنْ وَصِيِّي هَذَا وَ أَشَارَ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (الاسراء، آیه ۳۶.) ثُمَّ قَالَ(ع) وَ عِزَّةِ رَبِّي إِنَّ جَمِيعَ أُمَّتِي لَمَوْقُوفُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ مَسْئُولُونَ عَنْ وَلَايَتِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (صافات، آیه ۲۴.)

«ابوبکر نسبت به من مانند گوش و عمر مانند چشم و عثمان مانند قلب من است. [امام حسین] می‌فرماید: «فردا به محضر پیامبر(ص) رفتم. کنار او، امیرالمؤمنین(ع)، ابوبکر، عمر و عثمان نیز حضور داشتند. به پیامبر(ص) گفتم: «پدرم! شنیده‌ام شما درباره اصحابت چنین فرموده‌ای، جریان چیست؟» پیامبر فرمود: «آری». سپس به آنان اشاره کرد و فرمود: «آنان گوش، چشم و دل من هستند و به زودی مورد بازخواست خدا درباره جانشین من، این شخص -اشاره کردند به علی بن ابی‌طالب(ع)- قرار می‌گیرند.» بعد از آن فرمود: «خدای بلندمرتبه می‌فرماید: بدون تردید گوش و چشم و قلب تمامی آنها، مورد سؤال واقع می‌شوند. قسم به عزت پروردگارم، بی‌گمان تمامی امت من در روز قیامت بازمی‌ایستند و از آنان درباره ولایت علی سؤال می‌شود و این همان معنای کلام خداوند بلندمتربه است: آنها را نگهدارید که باید بازپرسی شوند».

»

بررسی سندی

حدیث ابوبکر به منزله گوش و عمر به منزله چشم پیامبر است، با یک سلسله‌سند در کتاب‌های حدیثی عیون اخبار الرضا(ع) و معانی الاخبار ذکر شده است. رجال‌شناسان شیعه همه راویان سلسله‌سند این روایت را شیعه و ثقه (مورد اعتماد) دانسته‌اند. عالمان علم درایه حدیثی که راویان سلسله‌سند آن شیعه و ثقه باشند را صحیح و معتبر شمرده‌اند.

محتوا

بر اساس حدیث ابوبکر به منزله گوش و عمر به منزله چشم پیامبر است، پیامبر(ص) خلفای سه‌گانه را (ابوبکر، عمر و عثمان) به دلیل غصب خلافت از امام علی(ع) نکوهش کرده است. در این روایت، پیامبر خلفای سه‌گانه را به منزله گوش، چشم و قلب خود شمرده که باید از جانشینی امام علی(ع) حمایت کنند؛ ولی خلافت را از او غصب خواهند کرد و به همین دلیل، روز قیامت مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.

تقطیع حدیث

برخی این حدیث را تقطیع کرده و تنها بخش نخست آن را ذکر کرده‌اند. تقطیع حدیث به این معنا است که برای نمونه، یک پژوهشگر بخشی از حدیثی را که مربوط به پژوهش او است ذکر کرده و دیگر بخش‌های عبارت را حذف می‌کند. اگر تقطیع به صورتی باشد که مخاطب در فهم درست آن بخش از روایت به اشتباه بیافتد، پژوهشگر دچار تقطیع نادرست شده است.

در حدیث ابوبکر به منزله گوش و عمر به منزله چشم پیامبر است، اگر فقط همین بخش از روایت ذکر شود و دیگر قسمت‌های آن حذف شود، فهمی نادرست از روایت برداشت می‌شود. در این صورت، مخاطب تصور می‌کند پیامبر(ص) خلفای سه‌گانه را ستوده است؛ با اینکه مقصود این بخش از حدیث از ادامه آن معلوم می‌شود که آنها را به دلیل غصب خلافت نکوهش کرده است.

گفته شده این احتمال وجود دارد که تقطیع این حدیث به‌دست مخالفان شیعه ایجاد شده تا به مخاطب القا کنند، برای خلفای سه‌گانه در منابع حدیثی شیعه ستایش وجود دارد.