انفاق در قرآن

سؤال

انفاق در قرآن را توضیح دهید

انفاق از مهمترین و محوری‌ترین مولفه‌های دین‌داری است که در قرآن بارها بدان تأکید و سفارش شده است و برای آن ثواب و اجر بزرگی معین گردیده است.

معنای انفاق

انفاق مصدر باب افعال از ریشه نفقه است به معنی پرداختن بخشی از آنچه خدا روزی کرده است در راه خدا.

جدای از واژه نفق و مشتقات آن، کلمات دیگری در قرآن آمده است که دلالت بر انفاق می کند. انفاق به عنوان زکات واجب است و به عنوان صدقه مستحب. ۴۱ توبه. جهاد با مال

امر به انفاق در قرآن

خداوند بارها در قرآن امر به انفاق کرده است: ﴿وَأَنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ۛ وَأَحْسِنُوا ۛ إِنَّ اللَّـهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ و در راه خدا انفاق کنید، و خود را با دست خود به هلاکت میفکنید، و نیکی کنید که خدا نیکوکاران را دوست می‏دارد.﴾(بقره:۱۹۵)

در جایی دیگر با لحنی عتاب‌آلود می‌فرماید در حالی همه چیز به خداوند تعلق دارد چرا در راه خدا انفاق نمی‌کنید: ﴿وَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَلِلَّـهِ مِيرَ‌اثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضِ؛ و شما را چه شده كه در راه خدا انفاق نمى‌كنيد و [حال آنكه‌] ميراث آسمانها و زمين به خدا تعلق دارد؟﴾(حدید:۱۰)

فضیلت و اهمیت انفاق

از ویژگی‌های دینداری و مسلمان بودن انفاق کردن است. در بسیاری از جاهای قرآن که اوصاف نیکوکاران و متقین را می‌شمرد به انفاق کردن سفارش و تأکید می‌کند. «يكى از بزرگترين امورى كه اسلام در يكى از دو ركن" حقوق الناس" و" حقوق اللَّه" مورد اهتمام قرار داده و به طرق و انحاى گوناگون، مردم را بدان وادار می‌سازد انفاق است.» در قرآن انفاق کردن وسیله ای برای پاک شدن است: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُ‌هُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ ۖ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ ۗ وَاللَّـهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ از اموال آنان صدقه‌اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه‌شان سازى، و برايشان دعا كن، زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است، و خدا شنواى داناست.﴾(توبه:۱۰۳)

﴿أُولَـٰئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَ‌هُم مَّرَّ‌تَيْنِ بِمَا صَبَرُ‌وا وَيَدْرَ‌ءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَ‌زَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ؛ آنانند که به [پاس‌] آنکه صبر کردند و [برای آنکه‌] بدی را با نیکی دفع می‌نمایند و از آنچه روزی‌شان داده‌ایم انفاق می‌کنند، دو بار پاداش خواهند یافت.﴾(قصص:۵۴)

﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّـهِ وَرَ‌سُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْ‌تَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ ۚ أُولَـٰئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ؛ در حقيقت، مؤمنان كسانى‌اند كه به خدا و پيامبر او گرويده و [ديگر] شكّ نياورده و با مال و جانشان در راه خدا جهاد كرده‌اند؛ اينانند كه راستكردارند.﴾(حجرات:۱۵)

﴿قُلْ إِنَّ رَ‌بِّي يَبْسُطُ الرِّ‌زْقَ لِمَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ‌ لَهُ ۚ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ ۖ وَهُوَ خَيْرُ‌ الرَّ‌ازِقِينَ؛ بگو: «در حقيقت، پروردگار من است كه روزى را براى هر كس از بندگانش كه بخواهد گشاده يا براى او تنگ مى‌گرداند. و هر چه را انفاق كرديد عوضش را او مى‌دهد. و او بهترين روزى دهندگان است.»﴾(سبأ:۳۹)

آثار انفاق

خداوند در قرآن فرموده است برای انفاق‌کننده پاداش بزرگ و بهشت است. و مالی که انفاق می‌شود را چندبرابر می کند:﴿مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّـهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً ۚ وَاللَّـهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ؛ کیست آن کس که به [بندگانِ‏] خدا وام نیکویی دهد تا [خدا] آن را برای او چند برابر بیفزاید؟ و خداست که [در معیشت بندگان‏] تنگی و گشایش پدید می‏‌آورد و به سوی او بازگردانده می‌‏شوید.﴾(بقره:۲۴۵) برای انفاق کنندگان بیم و اندوهی وجود ندارد:﴿الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می‏کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه‌اندوهگین می‏‌شوند.﴾(بقره:۲۷۴)

تزکیه و پاک شدن از آثار انفاق است: ﴿الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّىٰ؛ همان كه مال خود را مى‌دهد [براى آنكه‌] پاك شود.﴾(لیل:۱۸) مفسران در معنای تزکیه گفته اند: «تعبير به" يتزكى" در حقيقت اشاره به قصد قربت و نيت خالص است خواه اين جمله به معنى كسب نمو معنوى و روحانى باشد، يا به دست آوردن پاكى اموال، چون" تزكية" هم به معنى" نمو دادن" آمده و هم" پاك كردن"»

صاحب مجمع البیان می‌فرماید: «می‌كوشد كه در نزد خدا پاك باشد و به اين انفاقش رياء و خود نمايى و شهرت را نمي‌خواهد.»

یکی از اهداف انفاق در اسلام، از بین بردن فقر در جامعه است. فرهنگ انفاق نشان می‌دهد هر فردی در جامعه به فکر دیگر انسانها است و نگرانی معیشت و زندگی آنها را دارد. اگر فرهنگ انفاق آنطور که مورد تأکید قرآن است، در جامعه محقق شود مسئله بغرنج فقر که یکی از اساسی‌ترین موضوعات لاینحل جوامع بشری است، تا حدود زیادی بهبود پیدا می‌کند و شاید به طور کامل رفع شود. آیت الله مکارم شیرازی می‌گوید: «با دقت در آيات قرآن مجيد آشكار می‌شود كه يكى از اهداف اسلام اين است كه اختلافات غير عادلانه‏‌اى كه در اثر بی‌عدالتي‌هاى اجتماعى در ميان طبقه غنى و ضعيف پيدا می‌‏شود از بين برود و سطح زندگى كسانى كه نمی‌توانند نيازمندی‌هاى زندگيشان را بدون كمك ديگران رفع كنند بالا بيايد و حداقل لوازم زندگى را داشته باشند، اسلام براى رسيدن به اين هدف برنامه وسيعى در نظر گرفته است- تحريم رباخوارى بطور مطلق، و وجوب پرداخت مالياتهاى اسلامى از قبيل زكات و خمس و صدقات و مانند آنها و تشويق به انفاق- وقف و قرض الحسنه و كمكهاى مختلف مالى قسمتى از اين برنامه را تشكيل می‌دهد، و از همه مهم‏تر زنده كردن روح ايمان و برادرى انسانى در ميان مسلمانان است.»

مستحق انفاق

﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَ‌اءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّ‌قَابِ وَالْغَارِ‌مِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۖ فَرِ‌يضَةً مِّنَ اللَّـهِ ۗ وَاللَّـهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ؛ صدقات، تنها به تهيدستان و بينوايان و متصديّان [گردآورى و پخش‌] آن، و كسانى كه دلشان به دست آورده مى‌شود، و در [راه آزادى‌] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [اين‌] به عنوان فريضه از جانب خداست، و خدا داناى حكيم است.﴾(توبه:۶۰)

«قرآن پاره‏‌اى از انفاقات از قبيل زكات، خمس، كفارات مالى و اقسام فديه را واجب نموده و پاره‏‌اى از صدقات و امورى از قبيل وقف سكنى دادن مادام‌العمر كسى، وصيت‏ها، بخشش‏ها و غير آن را مستحبّ نموده است‏»

چگونگی انفاق کردن

خداوند هر نوع انفاق آشکار و پنهان را نیک می‌داند و برای آن پاداش می‌دهد، اما در یک آیه می فرماید انفاق پنهان برای شما بهتر است: ﴿إِن تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ ۖ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ ۚ وَيُكَفِّرُ عَنكُم مِّن سَيِّئَاتِكُمْ ۗ وَاللَّـهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ؛ اگر صدقه‌‏ها را آشکار کنید، این، کارِ خوبی است، و اگر آن را پنهان دارید و به مستمندان بدهید، این برای شما بهتر است و بخشی از گناهانتان را می‏‌زداید، و خداوند به آنچه انجام می‌‏دهید آگاه است.﴾(بقره:۲۷۱)

علامه طباطبایی درباره این آیه می‌فرماید: «خداى سبحان در اين آيه، صدقه آشكار و ديگرى پنهان، هر دو را ستوده است، براى اينكه هر كدام از آن دو آثارى صالح دارند، اما صدقه آشكارا كه خود تشويق و دعوت عملى مردم است به كار نيك، و نيز مايه دلگرمى فقرا و مساكين است، كه می‌بينند در جامعه مردمى دل‌رحم هستند كه به حال آنان ترحم می‌كنند، و در جامعه اموالى براى آنان و رفع حوائجشان قرار می‌دهند تا براى روز قيامتشان كه روز گرفتارى است ذخيره‌‏اى باشد، و اين باعث می‌‏شود كه روحيه ياس و نوميدى از صفحه دلهاشان زدوده شود، و در كار خود داراى نشاط گردند، و احساس كنند كه وحدت عمل و كسب بين آنان و اغنيا وجود دارد، اگر سرمايه‏‌دار كاسبى می‌كند تنها براى خودش نيست، و اين خود آثار نيك بسيارى دارد. و اما حسن صدقه پنهانى اين است كه در خفا آدمى از ريا و منت و اذيت دورتر است، چون فقير را نمی‌شناسد، تا به او منت گذارد، و يا اذيت كند، فائده ديگرش اينست كه در صدقه پنهانى آبروى فقير محفوظ می‌‏ماند، و احساس ذلت و خفت نمی‌كند، و حيثيتش در جامعه محفوظ می‌ماند، پس می‌‏توان گفت كه: صدقه علنى نتيجه‏‌هاى بيشترى دارد، و صدقه پنهانى خالص‏تر و پاك‏تر انجام می‌شود.و چون بناى دين بر اخلاص است، بنا بر اين عمل هر قدر به اخلاص نزديك‏تر باشد به فضيلت نيز نزديكتر است‏.»

انفاق اگر همراه با منت باشد تمام اجر آن از بین می‌برد. «كسانى كه در راه خداوند بذل مال می‌كنند ولى به دنبال آن منت می‌گذارند يا كارى كه موجب آزار و رنجش است می‌كنند در حقيقت با اين عمل ناپسند اجر و پاداش خود را از بين می‌برند.» در قرآن آمده است:﴿الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى ۙ لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ کسانی که اموالِ خود را در راه خدا انفاق می‌‏کنند، سپس در پی آنچه انفاق کرده‏‌اند، منّت و آزاری روا نمی‌‏دارند، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان [محفوظ] است، و بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نمی‌‏شوند.﴾(بقره:۲۶۲)

اوصاف انفاق‌کنندگان

انفاق‌کنندگان در قرآن همان متقین و نیکوکاران و مومنین و مفلحون و فائزون و محسنین و فروتنان هستند. در قرآن آمده است همانان که به غیب ایمان دارند و نماز را برپامی‌دارند کسانی هستند که انفاق می‌کنند:﴿هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَ‌زَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ؛ مایه هدایت تقواپیشگان است: آنان که به غیب ایمان می‏‌آورند، و نماز را بر پا می‏‌دارند و از آنچه به ایشان روزی داده‏‌ایم انفاق می‏‌کنند﴾(بقره:۲و ۳)

در جایی دیگر هم با برشمردن اقسام نیکی، یکی از نیکی‌ها را انفاق می‌داند و اینان را همان صادقین و متقین می‌داند. در آیه ۱۶ سوره تغابن آنان مفلحون (رستگاران) نام می برد. و به کسانی که با مال و جانشان جهاد می کنند را فائزون می‌نامد.

﴿الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي السَّرَّ‌اءِ وَالضَّرَّ‌اءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّـهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ همانان كه در فراخى و تنگى انفاق مى‌كنند؛ و خشم خود را فرو مى‌برند؛ و از مردم در مى‌گذرند؛ و خداوند نكوكاران را دوست دارد.﴾(آل عمران:۱۳۴)

﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ آخِذِينَ مَا آتَاهُمْ رَ‌بُّهُمْ ۚ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَٰلِكَ مُحْسِنِينَ كَانُوا قَلِيلًا مِّنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ وَبِالْأَسْحَارِ‌ هُمْ يَسْتَغْفِرُ‌ونَ وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُ‌ومِ؛ پرهيزگاران در باغها و چشمه سارانند. آنچه را پروردگارشان عطا فرموده مى‌گيرند، زيرا كه آنها پيش از اين نيكوكار بودند. و از شب اندكى را مى‌غنودند. و در سحرگاهان [از خدا] طلب آمرزش مى‌كردند. و در اموالشان براى سائل و محروم حقى [معين‌] بود.﴾(ذاریات:۱۵ تا ۱۹)

﴿وَبَشِّرِ‌ الْمُخْبِتِينَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ‌ اللَّـهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِ‌ينَ عَلَىٰ مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلَاةِ وَمِمَّا رَ‌زَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ؛ و فروتنان را بشارت ده. همانان كه چون [نام‌] خدا ياد شود، دلهايشان خشيت يابد و [آنان كه‌] بر هر چه برسرشان آيد صبر پيشه‌گانند و برپا دارندگان نمازند، و از آنچه روزيشان داده‌ايم انفاق مى‌كنند.﴾(حج:۳۴،۳۵)