استدراج

سؤال

لطفاً در مورد امهال و استدراج توضیحاتی بفرمایید؟

معنای استدراج

واژه استدراج که کلمات برگرفته شده از آن در برخی از آیات قرآن به کار رفته است، در لغت به معنای این است که کسی در صدد بر آید پله پله و به تدریج از مکانی یا از مرحله‌ای به مرحله‌ای بالا رود یا پائین آید یا نسبت به آن نزدیک شود. و دراصطلاح قرآن و روایات به این معناست که درجه کسی را به تدریج و قدم به قدم پایین بیاورند، تا جایی که شقاوت و بدبختیش به نهایت برسد و یک مرتبه در ورطه هلاکت بیفتد.

اعطای نعمت‌های پی‌درپی از جانب خدا در مورد برخی از انسان‌ها سبب غفلت و غوطه شدن بیشتر آنان به گناه و در نتیجه سبب نزدیک شدن‌شان به هلاکت می‌شود زیرا این عده به جای آن که بیشتر خدا را شکرگذار باشند بر گناهان خود می‌افزایند.

از آیات قرآن استفاده می‌شود که خداوند افراد گنهکار را در صورتی که زیاد آلوده گناه نشده باشند به وسیله زنگ‌های بیدار باش و گاهی به وسیله مجازات‌های متناسب با اعمالی که از آنها سرزده است، بیدار می‌سازد و به راه حق بازمی‌گرداند. این‌ها کسانی هستند که هنوز شایستگی هدایت را دارند و مشمول لطف خداوند می‌باشند و در حقیقت مجازات و ناراحتی‌های آنها، نعمتی برای آنها محسوب می‌شود.

استدراج برای چه افرادی است

عمل استدراج، آشکارا و به گونه‌ای که خود گنهکار متوجه شود نیست، بلکه در همان سرگرمی به بهره‌گیری از مظاهر زندگی مادی مخفی است و او فکر می‌کند زندگی همین است که او دارد، در نتیجه گناهکار با زیاده روی در معصیت، پیوسته به سوی هلاکت نزدیک می‌شود و هنگامی که غرق انواع ناز و نعمت‌ها شد، خداوند همه را از او می‌گیرد و طومار زندگانی او را درهم می‌پیچد و این گونه مجازات بسیار سخت‌تر است.

ولی آنها که در گناه و عصیان، غرق شده و طغیان و نافرمانی را به مرحله نهایی رسانده‌اند و در اثر اعراض از حق و علاقه‌مند شدن به شهوات مادی و شیفتگی در برابر زیبایی‌های دنیوی، دچار قساوت قلب گردیده‌اند به گونه ای که هیچ بیدار باشی در مورد آنان مؤثر واقع نمی‌شود؛ خداوند آنها را به حال خود وا می‌گذارد و با اعطای نعمت‌های پی در پی، زمینه آسایش بیشتر بنده اش را فراهم نموده و به او مهلت بیشتری می‌دهد، تا سرانجام با نعمت خدا بیشتر در گناه بغلتد و بار گناه خود را سنگین نماید و با دست خود تمام پل‌های پشت سر خود را ویران کند به گونه ای که هیچ‌گونه راه بازگشتی برای خود باقی نگذارند تا در نتیجه بطور ناگهانی بساط‌شان برچیده شود.

به بیان دیگر گناهکارانی که غیرقابل اصلاح هستند طبق سنت آفرینش و اصل آزادی اراده و اختیار به حال خود واگذار می‌شوند تا به آخرین مرحله سقوط برسند و مستحق حداکثر مجازات شوند و این امر همان مجازات استدراجی می‌باشد که با تلقی درست از آن، پاسخ این سؤال نیز روشن می‌شود که: چرا انسان‌های آلوده به گناه، غرق در انواع نعمت‌ها می‌باشند؟ از برخی آیات قرآن، استفاده می‌شود که خداوند گاهی به این گونه افراد، نعمت‌های فراوانی می‌دهد و هنگامی که غرق لذت پیروزی و سرور شدند ناگهان همه چیز را از آنان می‌گیرد، تا حداکثر شکنجه را در زندگی همین دنیا ببینند زیرا جدا شدن از چنین زندگی مرفهی، بسیار ناراحت‌کننده است چنان‌که در قرآن می‌خوانیم:

﴿فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کلِّ شَیْءٍ حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَه؛ هنگامی که پندهایی را که به آنها داده شده بود، فراموش کردند درهای هر خیری (نعمت‌های مادی) را بر روی آنان گشودیم تا شاد شوند، ناگهان هر آنچه داده بودیم از آنها بازگرفتیم.﴾(انعام:۴۴)

استدراج ضرری دیگر برای کافران

بر این اساس مهلتی که به برخی از گناه کاران داده می‌شود به ضررشان است چنان‌که خدا در این آیه می‌فرماید: ﴿وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَ نْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ؛ آنهایی که کافر شدند گمان نکنند، مهلتی که به ایشان می‌دهیم برای آنها خوب است بلکه مهلت می‌دهیم تا بر گناه و طغیان خود بیفزایند و برای آنان عذاب خوار کننده است﴾(آل‌عمران:۱۷۸)

و نیز می‌فرماید: ﴿و الَّذِینَ کذَّبُوا بِآ یاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ؛ آنها که آیات ما را تکذیب و انکار کردند تدریجاً، و مرحله به مرحله، از راهی که نمی‌دانند، در دام مجازات گرفتارشان می‌کنیم و زندگی آنها را درهم می‌پیچیم﴾(اعراف:۱۸۲) استدراج که در این آیه به عنوان عذاب به آن پرداخته شده است به این نحو است که خدا به کسی که گناه را از حد گذرانده است، نعمت، پشت سر نعمت می‌دهد، هر نعمتی که می‌دهد گناهکار به همان مقدار سر گرم و از سعادت خود غافل می‌شود، و در شکر آن کوتاهی نموده، کم‌کم خدای صاحب نعمت را فراموش می‌کند، و از یاد می‌برد و درجه به درجه پایین می‌آید، و به ورطهٔ هلاکت نزدیک می‌شود.

از آیاتی که مسألهٔ استدراج را مطرح نموده است یک هشدار عمومی و همگانی، به همهٔ گناه کارانی که غرق در انواع نعمت‌ها هستند، فهمیده می‌شود و به همه‌شان هشدار می‌دهد که تأخیر کیفر الهی را دلیل بر پاکی و درستی خود یا ضعف و ناتوانی پروردگار نگیرند و ناز و نعمت‌هایی را که در آن غرقند، نشانه تقرب‌شان به خدا ندانند، چه بسا این پیروزی‌ها و نعمت‌هایی که به آنها می‌رسد مقدمهٔ مجازات استدراجی پروردگار باشد که خدا ملت‌هایی را غرق نعمت‌ها می‌کند و به آنان مهلت می‌دهد و بالا و بالاتر می‌برد، اما سرانجام چنان بر زمین می‌کوبد که اثری از آنان باقی نماند و تمام هستی و تاریخ‌شان را درهم می‌پیچد در حالی که در مهد امن و سلامت آرمیده و به علم و وسایل دفاعی که در اختیارشان بود مغرور گشته و از این که پیشامدی کار آنها را به هلاکت و زوال بکشاند غافل و خاطر جمع بودند.

مطالعه بیشتر

۱ـ انوار درخشان، سید محمد حسین حسینی همدانی، تهران، کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۱۶۳.

۲ـ احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۵۷.