trustworthy
۳۷۳
ویرایش
پیش نویس:تعداد آیات قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
ابرابزار
Meysamhasani (بحث | مشارکتها) (ابرابزار) |
Meysamhasani (بحث | مشارکتها) (ابرابزار) |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{درگاه|قرآن|سنت|تاریخ}} | {{درگاه|قرآن|سنت|تاریخ}} | ||
تعداد آیات قرآن به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش | تعداد آیات [[قرآن]] به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش [[بسم الله الرحمن الرحیم|بسمله]]، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آمده است. | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
== | ==منشأ اختلاف== | ||
===قاریان=== | ===قاریان === | ||
تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ‌یک از پیامبر(ص)، ائمه اطهار(س) یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است… این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش بسمله (بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.<ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه علوم قرآن|سال=1396|نام=علی اکبر|نام خانوادگی=رشاد|ناشر=سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی|جلد=1|صفحه=56|مکان=تهران}}</ref> | تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ‌یک از [[پیامبر(ص)]]، [[ائمه اطهار(س)]] یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است… این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش [[بسم الله الرحمن الرحیم|بسمله]] (بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.<ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه علوم قرآن|سال=1396|نام=علی اکبر|نام خانوادگی=رشاد|ناشر=سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی|جلد=1|صفحه=56|مکان=تهران}}</ref> | ||
این اختلاف هرگز به معنای زیادت و نقصان در قرآن و کمیت کلمات و جملات قرآن نیست. به گفته برخی، علت اختلاف گذشتگان در شمارش آیات، آن است که پیامبر خدا(ص) هنگام تلاوت، بر سر آیه‌ها وقف می‌کرد؛ چون آیات توقیفی اند و هنگامی که جای آن معلوم می‌شد، برای تکمیل کردن سخن، آن را وصل می‌کرد و شنونده گاهی چنین می‌پنداشت که آنجا فاصله ای نیست؛ یعنی گاهی شنونده، دو آیه را یکی می‌شمرد؛ بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتب‌های گوناگون در این باره پدید آمد.<ref name=":02">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه قرآن|سال=1391|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ری شهری|ناشر=دار الحدیث|جلد=1|صفحه=306|مکان=قم}}</ref> | این اختلاف هرگز به معنای زیادت و نقصان در قرآن و کمیت کلمات و جملات قرآن نیست. به گفته برخی، علت اختلاف گذشتگان در شمارش آیات، آن است که پیامبر خدا(ص) هنگام تلاوت، بر سر آیه‌ها وقف می‌کرد؛ چون آیات توقیفی اند و هنگامی که جای آن معلوم می‌شد، برای تکمیل کردن سخن، آن را وصل می‌کرد و شنونده گاهی چنین می‌پنداشت که آنجا فاصله ای نیست؛ یعنی گاهی شنونده، دو آیه را یکی می‌شمرد؛ بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتب‌های گوناگون در این باره پدید آمد.<ref name=":02">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه قرآن|سال=1391|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ری شهری|ناشر=دار الحدیث|جلد=1|صفحه=306|مکان=قم}}</ref> | ||
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
===بزرگان شیعه و سنی=== | ===بزرگان شیعه و سنی=== | ||
اما اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:<ref name=":0325">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=226-227|مکان=تهران}}</ref> | اما اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:<ref name=":0325">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=226-227|مکان=تهران}}</ref> | ||
*قول (۶۲۱۶آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون از ابن‌عباس مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.» | *قول (۶۲۱۶آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون از [[ابن‌عباس]] مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.» | ||
*قول (۶۶۰۰ آیه): ابن الضریس از طریق ابن عطاء از پدرش از ابن‌عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن ۶۶۰۰ آیه است». | *قول (۶۶۰۰ آیه): ابن الضریس از طریق ابن عطاء از پدرش از ابن‌عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن ۶۶۰۰ آیه است». | ||
*مکتب مدینه (۶۰۰۰ و ۶۲۱۴ آیه): مدنی‌ها برای خود دو جور عدد روایت کرده‌اند یکی به ابن قعقاع و ابن نصاح منتهی می‌شود. و روایت دیگر به اسماعیل بن جعفر انصاری منتهی می‌گردد. | *مکتب مدینه (۶۰۰۰ و ۶۲۱۴ آیه): مدنی‌ها برای خود دو جور عدد روایت کرده‌اند یکی به ابن قعقاع و ابن نصاح منتهی می‌شود. و روایت دیگر به اسماعیل بن جعفر انصاری منتهی می‌گردد. | ||
*مکتب مکی (۶۲۱۹ آیه): مکی‌ها عدد خود را از عبداللّه بن کثیر از مجاهد از ابن‌عباس از ابی بن کعب روایت کرده‌اند. | *مکتب مکی (۶۲۱۹ آیه): مکی‌ها عدد خود را از [[عبداللّه بن کثیر]] از مجاهد از ابن‌عباس از [[ابی بن کعب]] روایت کرده‌اند. | ||
*مکتب کوفی (۶۲۳۶ آیه): روایت عدد کوفی‌ها به حمزه و کسایی و خلف بن هشام منتهی می‌شود. | *مکتب کوفی (۶۲۳۶ آیه): روایت عدد کوفی‌ها به حمزه و کسایی و خلف بن هشام منتهی می‌شود. | ||
*مکتب بصری (۶۲۰۴ آیه): منبع شمارش اهل بصره، عاصم بن عجاج جحدری است. | *مکتب بصری (۶۲۰۴ آیه): منبع شمارش اهل بصره، عاصم بن عجاج جحدری است. | ||
*مکتب شامی (۶۲۲۵ آیه): اهل شام عدد خود را از [[ابی درداء]] روایت کرده‌اند. | *مکتب شامی (۶۲۲۵ آیه): اهل شام عدد خود را از [[ابی درداء]] روایت کرده‌اند. | ||
[[علامه طباطبایی]] درباره شمارگان آیات قرآن می‌گوید: «پیرامون تعداد آیه‌های قرآن باید گفت: در این خصوص نص متواتری نرسیده که یک یک آیه‌ها را معرفی کند، و هر یک را از دیگری متمایز سازد. روایات محدودی هم که رسیده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نیستند، و روشن‌ترین علت بر نبودن دلیل معتبر، اختلاف اهل مکه، مدینه، شام، بصره و کوفه است، که درباره تعداد آیات اعداد متفاوتی ارائه کرده‌اند… وقتی اعداد به یک نص متواتر یا حداقل خبر واحد قابل اعتنایی منتهی نشود، و هیچ آیه‌ای به‌طور اطمینان‌بخشی، از سایر آیات قبل و بعدش متمایز نگردد، هیچ الزامی نیست که یکی از این روایت اخذ شود، لا جرم هر یک از این روایات که روشن و قابل اعتماد بود را می‌پذیریم و ما بقی را طرد می‌کنیم، یا به هیچ‌یک عمل نمی‌کنیم، و اگر شخصی اهل تدبر باشد، باید به هر روایتی که در نظرش بیشتر قابل اعتماد بود، عمل نماید.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسیر المیزان|سال=1402|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی|جلد=13|صفحه=320|مکان=قم}}</ref> | [[علامه طباطبایی]] درباره شمارگان آیات قرآن می‌گوید: «پیرامون تعداد آیه‌های قرآن باید گفت: در این خصوص نص متواتری نرسیده که یک یک آیه‌ها را معرفی کند، و هر یک را از دیگری متمایز سازد. روایات محدودی هم که رسیده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نیستند، و روشن‌ترین علت بر نبودن دلیل معتبر، اختلاف اهل مکه، مدینه، شام، بصره و کوفه است، که درباره تعداد آیات اعداد متفاوتی ارائه کرده‌اند… وقتی اعداد به یک نص [[متواتر]] یا حداقل [[خبر واحد]] قابل اعتنایی منتهی نشود، و هیچ آیه‌ای به‌طور اطمینان‌بخشی، از سایر آیات قبل و بعدش متمایز نگردد، هیچ الزامی نیست که یکی از این روایت اخذ شود، لا جرم هر یک از این روایات که روشن و قابل اعتماد بود را می‌پذیریم و ما بقی را طرد می‌کنیم، یا به هیچ‌یک عمل نمی‌کنیم، و اگر شخصی اهل تدبر باشد، باید به هر روایتی که در نظرش بیشتر قابل اعتماد بود، عمل نماید.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسیر المیزان|سال=1402|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی|جلد=13|صفحه=320|مکان=قم}}</ref> | ||
=== روایات ائمه(ع)=== | ===روایات ائمه(ع)=== | ||
تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است. | تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است. | ||
====روایت امام علی(ع)==== | ====روایت امام علی(ع)==== | ||
همان‌طور که گفته شد، عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام می‌باشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از علی بن ابی طالب(ع) این تعداد را خبر داده است.»<ref name=":032">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=227|مکان=تهران}}</ref> | همان‌طور که گفته شد، عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام می‌باشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از [[علی بن ابی طالب(ع)]] این تعداد را خبر داده است.»<ref name=":032">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=227|مکان=تهران}}</ref> | ||
علامه طباطبایی در نقد این روایت می‌نویسند: «و آنچه که از علی(ع) در عدد کوفیان نقل شده معارض است با ادله‌ای که از خود آن جناب و همچنین از سایر ائمه اهل بیت(ع) رسیده که: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و یکی از آیات آن | [[علامه طباطبایی]] در نقد این روایت می‌نویسند: «و آنچه که از علی(ع) در عدد کوفیان نقل شده معارض است با ادله‌ای که از خود آن جناب و همچنین از سایر ائمه اهل بیت(ع) رسیده که: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و یکی از آیات آن است، زیرا به حساب کوفیان، تنها بسم اللَّه فاتحه، جزء سوره است، و ما بقی به حساب نیامده، و لازمه روایت نامبرده این است که عدد آیه‌های قرآن به مقدار بسم‌الله های سوره‌ها بیشتر باشد.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسیر المیزان|سال=1402|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی|جلد=13|صفحه=321|مکان=قم}}</ref> | ||
====روایت امام صادق(ع) ==== | ====روایت امام صادق(ع)==== | ||
امام صادق(ع) می‌فرماید: «قرآنی که جبرئیل برای محمد(ص) آورد ۱۷ هزار آیه بوده است».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الکافی|سال=1430|نام=أبو جعفر محمّد بن یعقوب |نام خانوادگی=الکلینی الرازی|ناشر=دار الحدیث|جلد=4|صفحه=674|مکان=قم}}</ref> | [[امام صادق(ع)]] می‌فرماید: «قرآنی که [[جبرئیل]] برای محمد(ص) آورد ۱۷ هزار آیه بوده است».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الکافی|سال=1430|نام=أبو جعفر محمّد بن یعقوب |نام خانوادگی=الکلینی الرازی|ناشر=دار الحدیث|جلد=4|صفحه=674|مکان=قم}}</ref> | ||
هر چند که این روایت، صحیح السند است<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول|سال=1404|نام=محمّد باقر |نام خانوادگی=المجلسی|ناشر=دار الکتب الإسلامیّة|جلد=12|صفحه=525|مکان=تهران}}</ref> لکن اگر این روایت توجیه صحیحی نداشته باشد و حمل بر معنای صحیح نشود، به علت تعارض با قرآن مردودند و باید آن را کنار گذاشت.<ref name=":022">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه قرآن|سال=1391|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ری شهری|ناشر=دار الحدیث|جلد=1|صفحه=308|مکان=قم}}</ref> لکن برای این روایت دو توجیه ذکر شده است: | هر چند که این روایت، [[صحیح السند]] است<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول|سال=1404|نام=محمّد باقر |نام خانوادگی=المجلسی|ناشر=دار الکتب الإسلامیّة|جلد=12|صفحه=525|مکان=تهران}}</ref> لکن اگر این روایت توجیه صحیحی نداشته باشد و حمل بر معنای صحیح نشود، به علت تعارض با قرآن مردودند و باید آن را کنار گذاشت.<ref name=":022">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه قرآن|سال=1391|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ری شهری|ناشر=دار الحدیث|جلد=1|صفحه=308|مکان=قم}}</ref> لکن برای این روایت دو توجیه ذکر شده است: | ||
'''توجیه اول:''' اینکه در این روایت کلمه «عشر» به اشتباه توسط نسخه نویسان یا راویان اضافه گشته باشد و امام در صدد بیان عدد تقریبی بوده است نه عدد دقیق.<ref name=":05">{{یادکرد کتاب|عنوان=شرح أصول الکافی|نام خانوادگی=المازندرانی، الملا صالح|ناشر=المکتبة الإسلامیة|جلد=11|صفحه=76|مکان=تهران}}</ref> این حدیث در برخی نسخ الکافی و در بعضی منابع دیگر، «سبعة آلاف آیة» آمده است: | '''توجیه اول:''' اینکه در این روایت کلمه «عشر» به اشتباه توسط نسخه نویسان یا راویان اضافه گشته باشد و امام در صدد بیان عدد تقریبی بوده است نه عدد دقیق.<ref name=":05">{{یادکرد کتاب|عنوان=شرح أصول الکافی|نام خانوادگی=المازندرانی، الملا صالح|ناشر=المکتبة الإسلامیة|جلد=11|صفحه=76|مکان=تهران}}</ref> این حدیث در برخی نسخ [[اعتبار کتاب کافی|الکافی]] و در بعضی منابع دیگر، «سبعة آلاف آیة» آمده است: | ||
* در کتاب | *در کتاب [[الوافی]]، به نقل از الکافی شریف:ظاهر از متن الوافی این است که عبارت مزبور در نسخه محدّث [[فیض کاشانی|فیض]] از الکافی «سبعةآلاف آیة» بود.<ref name=":03">{{یادکرد کتاب|عنوان=الوافی|سال=1406|نام=محمد محسن|نام خانوادگی=فیض کاشانی|ناشر=کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع)|جلد=9|صفحه=1780-1781|مکان=اصفهان}}</ref> | ||
*در نسخه‌ای معتبر از الکافی، به صورت: «سبعة الاف آیة» آمده است. این نسخه از بهترین نسخ خطّی و صحیح الکافی به‌شمار می‌آید.<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=1388|دوره=51|شماره=1|نام خانوادگی=احسانی فرلنگرودی، محمد|عنوان=صحیحه هشام و شمار آیات قرآن|صفحه=101|ژورنال=فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث}}</ref> | *در نسخه‌ای معتبر از الکافی، به صورت: «سبعة الاف آیة» آمده است. این نسخه از بهترین [[نسخ خطّی]] و صحیح الکافی به‌شمار می‌آید.<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=1388|دوره=51|شماره=1|نام خانوادگی=احسانی فرلنگرودی، محمد|عنوان=صحیحه هشام و شمار آیات قرآن|صفحه=101|ژورنال=فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث}}</ref> | ||
*در نسخهٔ منقّح و ممتاز دیگری از الکافی، به صورت: «سبعة آلاف آیة» آمده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=1388|دوره=51|شماره=1|نام خانوادگی=احسانی فرلنگرودی، محمد |عنوان=صحیحه هشام و شمار آیات قرآن|صفحه=101|ژورنال=فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث}}</ref> | *در نسخهٔ منقّح و ممتاز دیگری از الکافی، به صورت: «سبعة آلاف آیة» آمده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=1388|دوره=51|شماره=1|نام خانوادگی=احسانی فرلنگرودی، محمد |عنوان=صحیحه هشام و شمار آیات قرآن|صفحه=101|ژورنال=فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث}}</ref> | ||
این نسخ، در قوّت و | این نسخ، در قوّت و کثرت، قابل سنجش با نسخ دیگری که در آن ۱۷ هزار آیه آمده، نیستند و توجیه «عدد تقریبی» نیز مورد نقد واقع گشته است.<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=1388|دوره=51|شماره=1|نام خانوادگی=احسانی فرلنگرودی، محمد|عنوان=صحیحه هشام و شمار آیات قرآن|صفحه=102|ژورنال=فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث}}</ref> | ||
'''توجیه دوم:''' اینکه متن حدیث تاویل برده شود و کلمه «قرآن»، بر معنای جامع وحی قرآنی و وحی بیانی حمل شود: وحی بیانی حاوی بیان تفسیر و تأویل قرآن است، در نتیجه، شش هزار و دویست و اندی از آن، وحی مُعجِز قرآنی می‌باشد و بقیه‌اش وحی بیانی می‌باشد که متکفّل تبیین و تأویلِ همان وحی قرآنی است. این همان مصحف امیرالمومنین(ع) می‌باشد.<ref name=":04">{{یادکرد کتاب|عنوان=الإعتقادات|سال=1414|نام=ابوجعفر محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابَوَیْه قمی|ناشر=کنگره شیخ مفید|صفحه=84|مکان=قم}}</ref><ref name=":06">{{یادکرد کتاب|عنوان= | '''توجیه دوم:''' اینکه متن حدیث تاویل برده شود و کلمه «قرآن»، بر معنای جامع وحی قرآنی و وحی بیانی حمل شود: وحی بیانی حاوی بیان تفسیر و تأویل قرآن است، در نتیجه، شش هزار و دویست و اندی از آن، وحی مُعجِز قرآنی می‌باشد و بقیه‌اش وحی بیانی می‌باشد که متکفّل تبیین و تأویلِ همان وحی قرآنی است. این همان [[مصحف امیرالمومنین(ع)]] می‌باشد.<ref name=":04">{{یادکرد کتاب|عنوان=الإعتقادات|سال=1414|نام=ابوجعفر محمد بن علی|نام خانوادگی=ابن بابَوَیْه قمی|ناشر=کنگره شیخ مفید|صفحه=84|مکان=قم}}</ref><ref name=":06">{{یادکرد کتاب|عنوان=الإیضاح|نام=الفضل بن شاذان|نام خانوادگی=الأزدی النیسابوری|ناشر=دانشگاه تهران|صفحه=215|مکان=تهران|دیگران=المحقق:السید جلال الدین الحسینی الأرموی}}</ref><ref name=":07">{{یادکرد کتاب|عنوان=أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات|سال=1414|نام=الشیخ المفید محمد بن محمد|نام خانوادگی=العکبری، البغداد|ناشر=دار المفید|صفحه=81|مکان=بیروت}}</ref> و شواهدی از آیات و روایات نیز بر این توجیه دلالت دارد.<ref>{{یادکرد ژورنال|سال=1388|دوره=51|شماره=1|نام خانوادگی=احسانی فرلنگرودی، محمد|عنوان=صحیحه هشام و شمار آیات قرآن|صفحه=96-97|ژورنال=فصلنامه علمی پژوهی علوم حدیث}}</ref> | ||
==جستارهای وابسته== | ==جستارهای وابسته== | ||
| خط ۵۵: | خط ۵۵: | ||
*[[انواع تحریف قرآن]] | *[[انواع تحریف قرآن]] | ||
== منابع == | ==منابع== | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
{{شاخه | {{شاخه | ||