پیش نویس:عقل در قرآن
آیا عقل در قرآن به همان معنای عقل در علم فلسفه است؟
عقل در لغت به معانی حبس و امساک کردن هوای نفس، مُدرَکات قوه عاقله، کارهای قوه نفس یعنی ادراک کردن و عملی که مقدمه انجام خیرات و اجتناب از بدی‌ها است، آمده است. در اصطلاح حکماء نیز معانی مختلفی دارد؛ مانند: عقل غریزی، عقل نظری و عقل عملی. عقل در اصطلاح متکلمان نیز معانی مختلفی دارد؛ از جمله: عقل به معنای مشهورات، قضایای یقینی، عقل جوهری و … . در قرآن و روایات، معنای لغوی عقل مورد توجه قرار گرفته است؛ اما در مورد معنای اصطلاحی اختلاف نظر وجود دارد. از میان معانی اصطلاحی می‌توان گفت عقل به معنای قوه ادراک و عقل به معنای عاقبت اندیشی در قرآن و سنت مورد استفاده قرار گرفته است.
معنای عقل در لغت
عقل در معنای لغوی همان حبس و امساک و عقال کردن است؛ وقتی در مورد انسان به کار می‌رود به معنای کسی است که هوای نفس خویش را حبس و عقال کرده است و زبان خود را در کنترل دارد. هم چنین عقل در لغت به معنای علمی است که توسط قوه عقل به دست می‌آید، یعنی مدرکات قوه عاقله. معنای دیگر آن کاری است که قوه نفس انجام می‌دهد، یعنی ادراک. هم چنین در معنای عملی که مقدمه انجام خیرات و اجتناب از بدی‌ها است، به کار رفته است.[۱][۲][۳][۴]
معنای عقل در اصطلاح حکیمان و متکلمان
عقل در نزد فلاسفه و حکیمان معانی مختلفی دارد؛ از جمله:
- عقل غریزی که فصل متمیّز انسان است یعنی وسیله کسب علوم.
- عقل نظری یعنی قوای ادراکی. عقل نظری انسان چهار مرتبه دارد: عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل مستفاد. کار کردهای عقل نظری عبارتند از: استدلال و استنباط، تعریف و تحدید، ادراک کلیات اعم از تصورات و تصدیقات کلی، تطبیق مفاهیم بر مصادیق، تطبیق کبری بر صغری و تقسیم و تحلیل.
- عقل عملی یعنی قوه‌ای از قوای نفس آدمی‌که بایدها و حقایقی که مربوط به افعال آدمی‌است، درک می‌کند.[۵]
عقل در اصطلاح متکلمان معنای مختلفی دارد؛ از جمله: عقل به معنای مشهورات، عقل به معنای قضایای یقینی، عقل جوهری، عقل به معنای تکیه معلومات و معارف، عقل هدف ساز و … .[۶][۷]
معنای عقل در قرآن و روایات
عقل در قرآن و روایات به کار رفته است و نسبت به آن سفارش شده است. بی‌شک معنای لغوی عقل که حبس و ضبط نفس است در اکثر موارد قرآن و روایات مورد توجه قرار گرفته است.[۸] در زمینه به کار رفتن معانی اصطلاحی عقل در قرآن و روایات میان صاحب نظران اختلاف نظر وجود دارد. برخی معانی عقل نظری و عقل عملی و عقل جوهری را در روایات به عقل نسبت می‌دهند.[۹] برخی دیگر عقل را در قرآن به معنای عقل عاقبت اندیش می‌دانند.[۱۰]
آن چه می‌توان گفت این است که از عقل قرآنی عقول اربعه فلسفی و عقل نظری را نمی‌توان استنباط کرد، چون در زمان نزول قرآن این اصطلاحات نبوده است. عقل به معنای قوه‌ای که خداوند برای ادراک علوم عنایت نموده است که اگر کسی از آن برخوردار نباشد، نمی‌تواند علوم را بفهمد. همچنین عاقبت اندیش و هدایت‌گر، از معانی قرآنی عقل می‌باشد.[۱۱] در نتیجه می‌توان گفت در مواردی عقل قرآنی با فلسفی فرق دارد. عقل قرآنی به معنای قدرت ادراک و عاقبت اندیشی است. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «همین منزلت برای عقلت بس که راه‌های گمراهی را از راه سعادت برایت واضح می‌سازد.»[۱۲] اما عقل در فلسفه معانی مختلفی دارد که یکی از آن‌ها عقل عملی است که همان معنای عقل قرآنی را دارد.[۱۳]
پانویس
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1: 196.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، 9: 326.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین و مطلع النیرین، 5: 426.
- ↑ خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، 94.
- ↑ خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، 94 - 95.
- ↑ خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، 95.
- ↑ حائری یزدی، کاوش‌های عقل نظری، 240.
- ↑ «آیا عقل در قرآن با عقل در فلسفه یکی است؟»، سایت اندیشه قم.
- ↑ صدر الدین شیرازی، شرح أصول الکافی، 1: 225.
- ↑ غزالی، إحیاء علوم الدین، 1: 102.
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، 341 - 342.
- ↑ سید رضی، «حکمت 421»، نهج البلاغة، 731.
- ↑ «آیا عقل در قرآن با عقل در فلسفه یکی است؟»، سایت اندیشه قم.
منابع
- مصطفوی، حسن (۱۳۶۸). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات.
- ابن منظور، محمد بن منظور (۱۴۱۴). لسان العرب. بیروت: دار الفکر.
- طریحی، فخر الدین بن محمد (۱۴۱۴). مجمع البحرین و مطلع النیرین. قم: بنیاد بعثت. مرکز چاپ و نشر.
- خسروپناه، عبدالحسین (۱۳۸۸). کلام جدید با رویکرد اسلامی. قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف.
- حائری یزدی، مهدی (۱۳۴۷). کاوش‌های عقل نظری. تهران: دانشگاه تهران.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۳۶۶). شرح أصول الکافی. به کوشش خواجوی، محمد - نوری، علی بن جمشید. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
- غزالی، محمد بن محمد (بی تا). إحیاء علوم الدین. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی. تاریخ وارد شده در
|سال=را بررسی کنید (کمک) - راغب اصفهانی، حسین بن محمد بن مفضل (۱۴۰۴). المفردات فی غریب القرآن. تهران: دفتر نشر الکتاب.
- سید رضی، محمد بن حسین بن موسی (۱۳۷۹). نهج البلاغة. ترجمهٔ محمد دشتی. قم: مشهور.
- سایت اندیشه قم (۱۴۰۳). «آیا عقل در قرآن با عقل در فلسفه یکی است؟». pasokh.org. دریافت‌شده در ۶ اسفند ۱۴۰۳.