اسراف در قرآن
اسراف در قرآن به چه معناست؟
اسراف حرام و از رفتارهای مذموم در قرآن است. در آیات زیادی درباره پرهیز از آن سخن گفته شده است. اسراف به معنای از حد خارج شدن است که در قرآن بیشتر در معنای هزینه اموال و مصرف بیش از اندازه آمده است. هرچند در معانی دیگر که نشان‌دهنده خارج شدن از اعتدال است هم آمده است. از جمله اسراف در قتل و نفس و مطلق گناهان که به معنای تجاوز از حد شریعت و قوانین فطری است.
مسرفین در قرآن شدیداً مذمت و نکوهش شدند و در کنار دروغگویان افرادی هستند که هدایت نمی‌شوند و خداوند آنان را دوست نمی‌دارد.
معنای اسراف
اسراف به معنی تجاوز از حد و معیار در هر کاری است که از انسان سر بزند. و گاهی به خروج از اعتدال در مقدار خرج و مال و زمانی هم به چگونگی بذل مال و مورد آن اطلاق می‌شود.[۱]
بر پایه شواهد فراوان در قرآن و حدیث، اسراف به هرگونه تجاوزکاری و زیاده‌روی گفته می‌شود. و عملی است که مورد خشم و انزجار خداوند قرار می‌گیرد. در قرآن کریم واژه «اسراف» و مشتقات آن ۲۳ مرتبه به‌کار رفته است که در هر مورد، مفهومی ویژه دارد. در برخی موارد مقصود از اسراف جنبه‌های اخلاقی، عقیدتی و تجاوز از حدود الهی است، و در مواردی جنبه مالی را شامل می‌شود.
کلمه اسراف کلمه بسیار جامعی است که هر گونه زیاده‌روی در کمیت و کیفیت و بیهوده‌گرایی و اتلاف و مانند آن را شامل می‌شود.[۲]ملا احمد نراقی در کتاب فقهی عوائد الایام معنای لغوی اسراف را تجاوز از حد می‌داند.[۳]
اسراف در مال و زیادی‌روی در مصرف
از مهمترین معانی اسراف در قرآن، زیاده‌روی در مصرف مال و هزینه آن است به صورتی که از حد اعتدال خارج شود. در قرآن پس از ذکر نعمت‌هایی مانند باغ‌ها و میوه‌ها و زیتون و خرما و انار و… امر به پرهیز از اسراف می‌کند.[۴] در تفاسیر آمده که استفاده و مصرف بیش از حد معمول از این میوه‌ها و غلات و هر نوع خوراکی اسراف است.[۵] در جای دیگر قرآن آمده بخورید و بیاشامید اما اسراف نکنید.[۶] مفسران گفته‌اند در خوردن و نوشیدن از حد میانه‌روی نباید خارج شد.[۷]
در آیه‌ای انفاق بیش از حد را هم اسراف نامیده است. درباره حد انفاق روایت آمده است که اگر به اندازه کوه احد در راه خدا انفاق کنی، اسراف نیست و اگر به اندازه درهمی در راه معصیت انفاق کنی اسراف است.[۸] وقتی انفاق از حد خارج شود نسبت به انفاق‌شونده و انفاق‌کننده هر دو عوارض سوء و زیانبار خواهد داشت؛ به این جهت است که قرآن مجید وقتی در آیه ۶۷ سوره فرقان ویژگی‌های مؤمنان و بندگان واقعی را برمی‌شمارد؛ یکی از آن ویژگی‌ها را این گونه معرفی می‌فرماید: «کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف می‌کنند و نه سخت‌گیری، بلکه در میان این دو اعتدالی دارند.».[۹] برخی آیه ۱۴۱ سوره انعام را در مورد اسراف در انفاق می‌دانند.[۱۰]
مفسران مصداق اسراف در مال را سه گونه دانسته‌اند: نخست آنکه مصرف مال، به هدر دادن و تلف کردن آن بیانجامد، دوم آنکه مصرف کردن بیش از نیاز فرد باشد، و سوم آنکه مصرف، از شأن طرف خارج باشد.[۱۱]
تبذیر
گاهی قرآن برای نکوهش از «اسراف» از کلمه «تبذیر» که به معنی «بخشش مال به صورت بیهوده است» استفاده می‌کند.[۱۲] در قرآن آمده است: ﴿وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا؛ و هرگز اسراف و تبذیر مکن﴾(اسراء:۲۶)
«تبذیر» در اصل از ماده بذر و به معنی پاشیدن دانه می‌آید، منتها این کلمه مخصوص مواردی است که انسان اموال خود را به صورت غیر منطقی و فساد، مصرف می‌کند، و معادل آن در فارسی امروز «ریخت و پاش» است.[۱۳]
اتراف
خطرناک‌ترین مصادیق اسراف، افراط در رفاه‌طلبی، لذت‌جویی و تجمل‌گرایی است که در قرآن از آن، با عنوان «اتراف» یاد شده است.[۱۴]
گستردگی معنای اسراف
اسراف در قرآن تنها به معنای زیادی‌روی در مصرف خوراک و مال نیست؛ بلکه معنای وسیع‌تر و با اهمیت‌تری دارد و هرگونه تعدی و تجاوز از از مسیر میانه‌روی و اعتدال را اسراف می‌گویند. اسرافْ تجاوز از حدِ قانون آفرینش و قانون تشریع است.[۱۵] با توجه به آیه ۵۳ سوره زمر به مطلق گناهان اسراف گفته شده است.[۱۶]
قرآن تجاوز و انتقام‌جوئی در قتل را مردود دانسته و از آن به اسراف تعبیر کرده است.[۱۷] در قرآن اسراف در نفس هم آمده است[۱۸] که به معنای تعدی بر نفس و جنایت کردن و ارتکاب گناه است.[۱۹] اسراف بر نفس، تجاوز بر نفس است با ارتکاب گناهان و ترک واجبات به طوری که نفس را در معرض هلاکت قرار می‌دهد.[۲۰]
قوم لوط در قرآن به مسرفین توصیف شده است.[۲۱] از این جهت که این عمل تجاوز و انحراف از قانون فطرت است.[۲۲] و از حدود الهی قدم بیرون گذارده‌اند. و ممکن است این جمله اشاره به آن باشد که آنها نه تنها در مورد غریزه جنسی راه اسراف را می‌پیمودند، بلکه در همه چیز و همه کار گرفتار چنین انحراف و زیاده‌روی بودند.[۲۳] ارضای شهوت از غیر راه طبیعی، اسراف است.[۲۴]
قرآن مسرفین را کسانی می‌داند که در زمین فساد می‌کنند و به اصلاح‌گری نمی‌پردازند.[۲۵] و کسانی که در اضطرار خدا را می‌خواهند و در آسودگی غافل می‌شوند مسرف خوانده شده‌اند.[۲۶] برخی مفسران گفتند مراد به اسراف، تعدّی است از حلال به حرام.[۲۷]
جایگاه مسرف
اسراف کردن آثار زیانباری در افراد می‌گذارد. قرآن مجید در آیات زیادی شدیداً مسرفان را محکوم کرده است.[۲۸] مسرفان محروم از هدایت هستند.[۲۹]و هلاک می‌شوند.[۳۰] و سزای بدی در آخرت می‌بینند[۳۱] و عاقبت آنها دوزخ است.[۳۲] از آیات قرآن معلوم می‌شود که انسان تا در مسیر اسراف و ظلم است خدا او را هدایت نمی‌کند زیرا در ظلم و اسراف هدایت نیست.[۳۳]
قرآن فرعون را از مسرفین می‌داند.[۳۴] در قرآن به تبهکارانی که ظلم و فساد را از حد می‌گذراندند مسرف گفته می‌شود.[۳۵] خداوند اهل اسراف را دوست نمی‌دارد:﴿إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛ خدا اسرافکاران را دوست نمی‌دارد.﴾(اعراف:۳۱) زیرا آنها را نکوهش کرده است.[۳۶]
مفسران از مهمترین اموری که زمینه گمراهی را فراهم می‌سازد اسراف می‌دانند.[۳۷] سید قطب درباره مسرفین می‌گوید آنها کسانی هستند که از بندگی خداوند خارج شدند و در گمراهی فرورفتند.[۳۸]
مطالعه بیشتر
- اسراف در قرآن، سید ناصر حسینی، انتشارات راز نهان، ۱۳۹۴.
منابع
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات راغب، ذیل کلمه سرف.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۶، ص: ۱۴۹.
- ↑ سید محمدکاظم رجایی، مهدی خطیبی، معیارهای فقهی اسراف، اقتصاد اسلامی سال دوازدهم بهار ۱۳۹۱، شماره ۴۵.
- ↑ سوره انعام آیه ۱۴۱.
- ↑ علامه طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ج۷، ص: ۵۰۱.
- ↑ سوره اعراف آیه ۳۱.
- ↑ طبرسی، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص: ۸۸.
- ↑ طبرسی، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص ۸۸.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۱۵۱.
- ↑ قرائتی محسن، تفسیر نور، ج۲، ص: ۵۶۷.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ سبحانی، شیخ جعفر، منشور جاوید، ج۱۳، ص۲۲۷
- ↑ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص ۸۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، الگوی مصرف از نگاه قرآن و حدیث، ص۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۵، ص: ۳۰۷.
- ↑ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۱، ص ۱۸۳.
- ↑ سوره اسراء آیه ۳۳. سوره مائده آیه ۳۲.
- ↑ سوره زمر آیه ۵۳.
- ↑ علامه طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۷، ص: ۴۲۳.
- ↑ قرشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج۹، ص: ۳۱۱.
- ↑ سوره اعراف آیه ۸۱.
- ↑ علامه طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ج۸، ص: ۲۳۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۶، ص: ۲۴۴.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ج3، ص: 108
- ↑ سوره شعرا آیه ۱۵۱ و ۱۵۲.
- ↑ سوره یونس آیه ۱۲.
- ↑ الرازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۱۷۵.
- ↑ داوود الهامی، اسراف و تبذیر، یک آفت جهانی، ماهنامه مکتب اسلام ۱۳۷۶، شماره ۴.
- ↑ سوره غافر آیه ۲۸ و ۳۴.
- ↑ سوره ذاریات آیه ۳۴. سوره انبیا آیه ۹۶.
- ↑ سوره طه آیه ۱۲۷.
- ↑ سوره غافر آیه ۴۳.
- ↑ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن‌الحدیث، ج۳، ص۴۲.
- ↑ سوره یونس آیه ۸۳. سوره دخان آیه ۳۱.
- ↑ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۱، ص ۱۸۳.
- ↑ طبرسی، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص ۸۸.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۲۲۲.
- ↑ زری پیشگر، جلوه‌های اسراف از دیدگاه قرآن، بینات ۱۳۸۴، شماره ۴۸.