عدلیه: تفاوت میان نسخه‌ها

مراد از حسن و قبح عقلی این است که عقل انسان به‌طور مستقل می‌تواند حسن و قبح برخی از افعال را تشخیص دهد. مراد از عقل در اینجا عقل عملی است که در قلمرو اراده و اختیار انسان است. با توجه به اینکه مدرکات عقل انسان دو گونه است؛ برخی مربوط به جهان بینی و معرفت و شناخت است. عقل را به این اعتبار «عقل نظری» گویند و برخی مربوط به ایدئولوژی است که مقدمه عمل است و عقل را به این اعتبار «عقل عملی» گویند. و در بحث حسن و قبح عقلی، عقل عملی مقصود است.<ref>ربانی گلپایگانی، علی، القواعد الکلامیة، ص۲۰_ ۲۸.</ref>

متکلمان امامیه و معتزله از طرفداران جدی حسن و قبح عقلی می‌باشند. آنان بر این باورند که عدل الهی را جز بر پایه این اصل نمی‌توان تفسیر کرد، و انکار این اصل را مستلزم انکار عدل الهی می‌دانند. از این روی، عدل را از اصول مذهب خود قرار داده اند تا بدین وسیله به دیگران اعلان کنند، که تنها آنان هستند که عدل الهی را گرامی داشته اند. امامیه و معتزله بر این عقیده اند که حسن و قبح پاره ای از افعال را عقل به صورت روشن و بدیهی درک می‌کند.<ref>علامه حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، ص۸۲.</ref>

برخی از اهل سنت یعنی حنفیه که پیرو کلام ماتریدی است بر این عقیده اند که حسن و قبح برخی از افعال را عقل درک می‌کند، مانند وجوب نخستین واجب، و وجوب تصدیق پیامبر و حرمت تکذیب او.<ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، ج۴، ص۲۹۳.</ref> اما اشاعره از منکران عمده اصل حسن و قبح عقلی می‌باشند. اصولاً همه کسانی که عقل و معرفت عقلی را ارج نمی‌نهند و نمی‌پذیرند، به حسن و قبح عقلی نیز اعتقاد ندارند، براین اساس اهل الحدیث از اهل سنت، و اخباریون شیعه نیز منکران حسن و قبح عقلی اند. البته برخی از اخباریون احکام عقل در بدیهیات را پذیرفته اند، و در غیر بدیهیات، راه درک حقایق (اعم از نظری و عملی) را شرع دانسته اند.<ref>اصفهانی، محمد تقی، هدایة المسترشدین، ص۴۳۲؛ مظفر، شیخ محمد رضا، اصول الفقه، ج۱، ص۲۳۵.</ref>  

از مفاهیمی که در بحث حسن و قبح عقلی مطرح شده است، مفهوم «وجوب علی الله» است، زیرا مثبتان حسن و قبح عقلی انجام کارهای حسن را بر خداوند واجب میدانند. و مثلا میگویند، بعثت پیامبران بر خداوند واجب است، یا عمل به وعدههایی که خدا به بندگان داده، بر او واجب است.

مقصود از وجوب علی الله در مسئله حسن و قبح عقلی، وجوب در اصطلاح فقها نیست، تا چنان لازمه نادرستی را داشته باشد. بلکه معنای این وجوب این است که چون خداوند از هر گونه عیب و نقصی در مقام ذات و صفات منزه است، لازمه کمال ذاتی و صفاتی خداوند این است که فعل او نیز از هرگونه عیب و نقصی منزه باشد. وجوب علی الله یعنی ملازمه میان کمال در ذات و صفات، با کمال در فعل و نقش عقل در این مسئله، شناخت و ادراک است، نه جعل و اعتبار. عقل، انجام کاری را بر خداوند واجب نمیکند، بلکه وجوب و بایستگی آن را درک میکند. بنابراین، منشا اشتباه اشاعره این بوده است که وجوب کلامی و فقهی را یکی دانستهاند، و از اشتراک لفظی آن غفلت نموده اند.<ref>شیخ طوسی، محمد بن حسن، تلخیص المحصل، ص۳۴۲؛ لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، ص۳۴۸_ ۳۴۹. </ref>

*کسانی که به شرایع آسمانی عقیده ندارند نیز حسن و قبح افعالی چون عدل و ظلم، و احسان و عدوان، و صدق و کذب را قبول دارند، اگر منشا اعتقاد به حسن و قبح افعال، منحصر در شرع بود میبایست اعتقاد به حسن و قبح افعال به پیروان شرایع اختصاص داشته باشد. و از طرفی، آداب و رسوم ملل و اقوام نیز متفاوت است. بنابراین، اتفاق آنان در حسن و قبح افعال یاد شده ریشه در فطرت و خرد آنان دارد. و چون فطرت و خرد همگانی است، حسن و قبح افعال نیز همگانی است. البته از آنجا که درک و داوری عقل محدود است، حسن و قبح بسیاری از افعال از طریق شرع روشن میشود، و آن موارد مورد اتفاق همه اقوام و ملل نیز نمی‌ باشد.<ref>علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ج۱، ص۳۰۲. </ref>  

*انکار حسن و قبح عقلی مستلزم انکار حسن و قبح شرعی نیز خواهد بود، و در نتیجه حسن و قبح افعال به طور مطلق انکار خواهد شد؛ زیرا حسن و قبح شرعی مبتنی بر این است که نسبت به آنچه پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلّم) از جانب خداوند میگوید یقین داشته باشیم، و احتمال کذب در آن راه نداشته باشد، در حالی که احتمال کذب داده میشود. برای ابطال این احتمال نمیتوان به گفتار پیامبر (صلی‌الله علیه وآله وسلّم) استناد کرد، زیرا مستلزم دور خواهد بود. در نتیجه حسن و قبح هیچ فعلی ثابت نخواهد شد.<ref>علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ج۱، ص۳۰۳.</ref>

دلایلی دیگری هم در رابطه اقامه شده که به همین دو دلیل بسنده می شود.

در قرآن کریم و احادیث اسلامی شواهد و دلایل بسیار بر حسن و قبح عقلی یافت میشود که برخی را یادآور می‌شویم:

*قرآن کریم آشکارا بیان کرده است که مشرکان عصر رسالت با این که به شریعت اسلام ایمان نداشتند، به زشتی برخی از کارهایی که انجام میدادند اعتراف می‌کردند، و هرگاه مورد اعتراض قرار می‌گرفتند، به عمل نیاکان خود که به زعم آنان مطابق امر الهی بوده است، اعتذار می‌جستند. قرآن در رد پندار آنان می‌فرماید: خداوند به کار ناروا دستور نمی‌دهد چرا چیزی را که نمی‌دانید به خدا نسبت می‌دهید. چنان که می‌فرماید:

*قرآن کریم شرک را ظلم بزرگ میشمارد، یعنی قبح شرک را به این که ظلم عظیم است تعلیل می‌کند:

{{قرآن|وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ‏ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيم‏|ترجمه=(به خاطر بياور) هنگامى را كه لقمان به فرزندش- در حالى كه او را موعظه مى‏‌كرد- گفت: «پسرم! چيزى را همتاى خدا قرار مده كه شرك، ظلم بزرگى است|سوره= لقمان| آیه=13}}  

*قرآن کریم مردم را به معروف امر نموده و از منکر نهی کرده است. یعنی افعال در نفس الامر یا معروفند و یا منکر و اوامر و نواهی الهی تابع آن دو میباشد: {{قرآن|وَ لْتَكُنْ‏ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ|ترجمه= بايد از ميان شما، جمعى دعوت به نيكى، و امر به معروف و نهى از منكر كنند! و آنها همان رستگارانند| سوره= آل عمران|آیه=104}}