سنت‌های قرآنی

سؤال

سنت‌های قرآنی به چه معناست و چند دسته‌اند؟

سنت‌های قرآنی یا سنت‌های الهی عبارت از روش و قوانینی است که خداوند برای تدبیر جهان اتخاذ کرده است. این روش و قوانین همان اراده الهی است که به جهان، نظام خاصی داده است. سنت‌های قرآنی عبارتند از: سنت مهلت دادن؛ سنت حاکمیت صالحان؛ سنت تسلط ستمگران بر یکدیگر؛ سنت اعطای حیات طیبه؛ سنت پاک سازی؛ سنت فنای جهان مادی؛ سنت آزمایش انسان‌ها؛ سنت پاداش و کیفر؛ سنت آسانی بعد از سختی.

مفهوم‌شناسی سنت‌های الهی

مسئله سنت‌ها قوانینی است که بر جامعه و تاریخ حکم فرماست. قرآن از این قوانین حاکم بر جامعه و تاریخ با لفظ «سنت الله»، «سنن» و «سنت» تعبیر می‌کند. این سنت الهی تغییرپذیر نیست و در همه زمان‌ها جریان دارد: ﴿فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلینَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْویلاً ا؛ آیا آنان جز آنکه به طریقه امت گذشته هلاک شوند انتظاری دارند سنت خدا هرگز مبدل نخواهد شد و تغییر نمی‌پذیرد.﴾(فاطر:۴۳)

سنت‌های الهی عبارت از روش و قوانینی که خداوند برای تدبیر جهان اتخاذ فرموده است و در واقع این روش و قوانین همان اراده الهی است که به جهان، نظام خاصی داده است، با توجه به اینکه انسان در نظام هستی، محکوم این سنت‌ها است، شناخت این سنت‌ها برای رسیدن انسان به کمال واقعی خویش، لازم و ضروری است.

آیات قرآن در رابطه با سنت‌ها بیانگر آن است که بر جامعه و دگرگونی‌های تاریخی، تصادف حاکم نیست بلکه زندگی و مرگ، پیشرفت و سقوط دردناک زندگی‌ها، همه و همه پیرو یک سلسله قوانین مشخص و معینی است که از آنها به سنت‌ها تعبیر می‌گردد.

سنت مهلت دادن

یکی از سنت‌های الهی در قرآن، سنت مهلت دادن است. اگرانسان در مسیر باطل و تباهی قرار گرفت و از تسلیم شدن در برابر حکم الهی سرباز زد، خداوند به او مهلت می‌دهد اما او بیشتر در گناه و معصیت فرورود و در نتیجه در قیامت به عذابی دردناک دچار می‌گردد: ﴿وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِّأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهْمُ عَذَابٌ مُّهِینٌ؛ آنان که به راه کفر رفتند گمان نکنند مهلتی که به آنها می‌دهیم به حال آنها بهتر خواهد بود، بلکه مهلت می‌دهیم تا بر طغیان خود بیفزایند و برای آنان عذابی خوار کننده است.﴾(آل عمران:۱۷۸)

سنت حاکمیت صالحان

جامعه اگر در راه ایمان و پاکی قدم گذارد، خداوند صالحان و پاکان امت را بر آنها حاکم می‌سازد تا ضمن رسیدگی به مسائل دنیوی و اجتماعی، زمینه‌ای برای رشد معنوی و انسانی آنها فراهم شود. این سنت، یکی از الطاف الهی بر انسان‌هایی است که دارای ایمان و تقوا بوده و در مسیر رضای الهی گام برمی‌دارند: ﴿وَلَقَدْ کتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ؛ و ما بعد از تورات در زبور داود نوشتیم که البته بندگان نیکوکار من ملک زمین را وارث خواهند شد.﴾(انبیاء:۱۰۵)

حاکمیت جهان از آن مؤمنان صالح است و اگر در طول تاریخ بعضی از زمان‌ها در جامعه اسلامی، حاکمیت از آن صالحان نبوده است، نقص از خود مؤمنان و صالحان بوده و گرنه وعده الهی، حتمی است و تا تمام شرایط جمع نشود، سنت الهی جاری نمی‌گردد.

سنت تسلط ستمگران بر یکدیگر

هنگامی که گروهی ستم را پیشه خود کنند و انسان‌های دیگری را به یوغ بردگی کشانند، سنت خداوند اجرا می‌گردد و وضع به گونه‌ای می‌شود که خداوند بعضی از همین ستمگران را بر دیگران مسلط می‌کند: ﴿وَکَذَلِکَ نُوَلِّی بَعْضَ الظَّالِمِینَ بَعْضًا بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ؛ و این چنین ما بعضی از ستمگران را بر برخی دیگر مسلط کنیم به خاطر گناهانی که کردند.﴾(انعام:۱۲۹)

سنت اعطای حیات طیبه

همچنین ببینید: حیات طیبه

یکی دیگر از سنت‌های الهی که در واقع به عنوان پاداش دنیوی برای انسان‌های نیکوکار و صالح است؛ اعطای حیات و زندگی طیبه است. همان گونه که اگر انسان از مسیر الهی دور شود، خداوند زندگی سختی به او خواهد داد، بر عکس اگر در مسیر الهی و عمل صالح قرار گیرد، خداوند حیات پاکی به او خواهد داد؛ ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاه طَیِّبَه؛ هرکس از مرد و زن عمل شایسته انجام دهد و مؤمن باشد، او را زندگی پاک و نیکو می‌دهیم.﴾(نحل:۹۷)

سنت پاک سازی

سنت پاک سازی از جمله سنت‌های حاکم هستی است. طبق این سنت هر کس بعد از طی مسیر جهالت و گمراهی به خود بیاید و قصد بازگشت به سوی خدا را داشته باشد. این سنت الهی بر او جاری می‌شود و خداوند او را از آلودگی‌ها پاک و به راه حق و مستقیم رهنمون می‌کند: ﴿فَمَن تَابَ مِن بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ؛ هر کس که توبه کند بعد از سستی که کرده و خود را اصلاح نماید، همانا خداوند توبه او را می‌پذیرد.﴾(مائده:۳۹)

سنت فنای جهان مادی

جهان مادی و هر چه در آن است رو به فنا و نابودی است؛ ﴿مَا عِندَکمْ یَنفَدُ وَمَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ؛ آنچه نزد شماست ـ در زندگی دنیا ـ همه نابود خواهد شد و آنچه نزد خداست تا ابد باقی خواهد ماند.﴾(نحل:۹۶)

خداوند در آیات ۵۶–۶۵ سوره اسراء، ضمن اقامه دلیل بر توحید پروردگار و اینکه بت‌های مشرکان به رساندن سود به آنها و دفع زیان از آنها قادر نیستند و این تنها خداست که سود و زیان در دست اوست، به مشرکان هشدار می‌دهد که سرانجامِ این جهان فنا و نابودی است و آنان باید از لجاجت در برابر حق دست بردارند، وگرنه طبق سنّت الهی مستحق کیفر خواهند شد.

سنت آزمایش انسان‌ها

همچنین ببینید: امتحان الهی در قرآن

خداوند انسان را به طرق مختلف آزمایش می‌کند و کسانی به مرحله عالی کمال راه پیدا می‌کنند که از این امتحانات موفق بیرون بیایند. تمام پیامبران الهی نیز چنین بوده‌اند و تا وقتی از مراحل امتحان الهی موفق بیرون نیامده بودند به مقام رسالت و هدایت خلق نمی‌رسیدند: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ؛ آیا مردم چنین پنداشته‌اند، همین که بگویند ایمان آوردیم به حال خود رها می‌شوند و آزمایش نخواهند شد.﴾(عنکبوت:۲)

سنت پاداش و کیفر

سنت پاداش و کیفر که لازمه عدل و حکمت الهی است از جمله سنت‌های الهی است. طبق این سنت خداوند در عالم جاوید و سرای همیشگی پاداش و کیفر اعمال و کردار انسان‌ها را می‌دهد:

• ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ؛ خداوند به مردان و زنان باایمان، باغهایی از بهشت وعده داده که نهرها از زیر درختانش جاری است؛ جاودانه در آن خواهند ماند؛ و مسکن‌های پاکیزه‌ای در بهشتهای جاودان (نصیب آنها ساخته)؛ و (خشنودی و) رضای خدا، (از همه اینها) برتر است؛ و پیروزی بزرگ، همین است.﴾(توبه:۷۲)
• ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها هِیَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقیمٌ؛ خداوند به مردان و زنان منافق و کفّار، وعده آتش دوزخ داده؛ جاودانه در آن خواهند ماند- همان برای آنها کافی است!- و خدا آنها را از رحمت خود دور ساخته؛ و عذاب همیشگی برای آنهاست.﴾(توبه:۶۸)

سنت آسانی بعد از سختی

همچنین ببینید: إن مع العسر یسرا

طبق این سنت الهی، انسان بعد از طی مراحل سخت به آسایش و راحتی می‌رسد: ﴿فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا؛ همانا به دنبال دشواری، آسانی است.﴾(انشراح:۵) با توجه به این سنت، در نظام هستی بعد از پیمودن سختی راحتی و آسایش خواهد بود و تا انسان سختی در هر کاری را طی نکند، بدون شک به مرحله راحتی و آسایش نخواهد رسید و این سنتی حاکم بر جهان است.

مطالعه بیشتر

• قرآن و سنن الهی در اجتماع، محمدی گیلانی.
• سنت‌های الهی در پاداش و کیفر، محمد حسین زنجیری.
• سنت‌های الهی، عبدالکریم زیدان.