دوره‌های اخباری‌گری
اخباری‌گری به معنای گرایش هرچه بیشتر به روایات، در عصر غیبت و در زمان شیخ صدوق شکل گرفت. عالمانی چون صدوق، کلینی و ابن قولویه از بزرگان حدیث‌گرایی بودند و کتب روایی زیادی را تدوین نمودند.
اخباری‌گری به عنوان یک مکتب فکری که عقاید خاص خودش را دارد، با محمد امین استرآبادی در اوایل قرن یازدهم قمری آغاز گردید و با رشدی فراگیر در ایران و عراق، تا اواخر قرن دوازدهم قمری بر حوزه‌های علمیه و جریان‌های فکری دینی اثر زیادی گذاشت.
این مکتب پس از دو قرن شکوفایی و تسلط، در تقابل با جریان اصولی و اجتهادی شیعه به پرچم‌داری وحید بهبهانی و افرادی مانند شیخ جعفر کاشف‌الغطاء و شیخ انصاری، به انزوا و زوال رسید.
با وجود افول مکتب اخباری‌ها، این جریان تأثیر زیادی بر جریان فکری و فقهی و تفکر اجتهادی در شیعه گذاشت که همچنان آثار آن در فقه وجود دارد.
حدیث‌گرایی در عصر غیبت و پس از آن
هرچند در عصر حضور و در زمان امام صادق(ع) و امام باقر(ع) گرایش‌هایی به نام حدیث‌گرایی بود اما آغاز اخباری‌گری به معنای حدیث‌گرایی (نه یک مکتب) در عصر غیبت است که با شیخ صدوق آغاز گردید. استرآبادی که او را مؤسس مکتب اخباری می‌دانند خود معتقد است این مکتب با فقهای متقدم در زمان غیبت آغاز گردیده است. قرن چهارم را می‌توان اوج قدرت مکتب حدیث‌گرای قم به حساب آورد. از فقیهان حدیث‌گرا در این دوره، کسانی همچون کلینی(۳۲۹ق)، علی ابن بابویۀ قمی(۳۲۹ق)، ابن قولویه(۳۶۸ق)، و شیخ صدوق(۳۸۱ق) را نام برده‌اند که در تألیف کهن‌ترین مجموعه‌های فقهی‌حدیثی نقش عمده‌ای ایفا نموده‌اند.[۱] در مقابل این عالمان، فقیهانی مانند شیخ مفید(۴۱۳ق)، سید مرتضی(۴۳۶ق)، شیخ طوسی(۴۶۰ق) حضور داشتند.
حملات شیخ مفید و سید مرتضی و دیگر متکلمان شیعی در نیمه نخستین قرن پنجم به زوال و انقراض مکتب اهل حدیث انجامید.[۲]
بنیانگذاری مکتب اخباری توسط محمد امین استرآبادی
محمد امین استرآبادی (درگذشته ۱۰۳۳ق) را بنیانگذار مکتب اخباری می‌دانند.[۳] وی متأثر از استاد خود میرزا محمد استرآبادی که گرایش اخباری داشت بود و نخست کتابی به نام الفوائد المدنیة تألیف کرد، و در آن اجتهاد را در استنباط احکام شرعی مستحدثه مورد انکار قرار داد.[۴]
استرآبادی اخباری‌گری را روش اصحاب ائمه می‌دانست و اعتقاد داشت شیخ مفید و سید مرتضی و مجتهدان بعدی، با متمایل شدن به فقه اهل‌سنت، اصول فقه را وارد فقه شیعه کردند.[۵]
وی اخباری‌گری به یک مکتب با یک سلسله اصول معین که منکر حجیت عقل و حجیت قرآن شود تبدیل نمود. اخباریان در این دوره اجماع را بدعت اهل‌سنت دانستند و از میان ادله اربعه کتاب و سنت و اجماع و عقل، فقط سنت را حجت دانستند. آنها مدعی شدند که همه اخباری که در کتب اربعه آمده صحیح و معتبر هستند.[۶]
پیش از استرآبادی افرادی مانند شهید ثانی(۹۶۵ق)، صاحب معالم(۱۰۱۱ق)، صاحب مدارک(۱۰۰۹ق) به تفکر اخباری گرایش اعتدالی داشتند.
برخی گرایش شدید استرآبادی به اخبار را عکس‌العمل شدید در برابر عقل‌گرایی مرحوم محقّق اردبیلی و شاگردان و پیروانش می‌دانند.[۷]
دوران تسلط اخباری‌گری (قرن یازدهم و دوازدهم)
مکتب اخباری در دو قرن یازده و دوازده مکتب فکری بلامنازع بیشتر حوزه‌های علمیه بود. دانش اصولِ فقه از جنبش اخباری لطمات بسیار خورد.[۸] گرایش گسترده اخباری‌ها به روایات معصومین(ع) و دوری گزیدن از منابع معرفتی دیگر، همانند قرآن و عقل، علت اصلی نام‌گذاری این گروه به «اخباریان» است.[۹] در این دوره کتاب‌های حدیثی عظیمی مانند بحارالانوار، وسائل الشیعه، الوافی و نیز شروحی بر کتب اربعه مانند روضة المتقین، مرآة العقول و ملاذ‌الأخیار، و صدها کتاب حدیثی کوچک و بزرگ دیگر به نگارش درآمد.[۱۰]
اخباری‌گری، از دهه‌های نخستین قرن دوازدهم، بر همه مراکز علمی شیعه در ایران و عراق غلبه کرد و به مدت چند دهه، فقه شیعی را در انحصار خود داشت. اخباری‌گری آن‌چنان رشد کرد که در طی قرن دوازدهم، عده بسیاری از دانشمندان بزرگ شیعه، اخباری بودند.
مبارزهٔ اصولیان و اخباریان که از سدهٔ ۱۱ ق آغاز گردید و با تندروی‌های اخباریان ادامه یافت. در نهایت از سوی مجتهدان و در رأس ایشان آقا وحید بهبهانی به مبارزه‌ای جدی و منسجم بر ضد اخباری‌گری تبدیل شد.[۱۱]
از علمای اخباری این دو قرن محمد تقی مجلسی، ملا عبدالله تونی، شیخ حسین کرکی، ملا محسن فیض کاشانی، ملا محمد طاهر قمی، شیخ حر عاملی، علامه مجلسی، شیخ سلیمان بحرانی، میرزا محمد اخباری، شیخ یوسف بحرانی را می‌توان نام برد.
در دوره معاصر نیز فقیهانی هستند که اصولی شناخته می‌شوند اما تفکر و فتوای آنان اخباری است.[۱۲]
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ قیصری، احسان، «اخباریان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۵۳۷.
- ↑ مدرسی، سید حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، بنياد پژوهش‌هاي إسلامي، ۱۳۶۸ش، مشهد، ج۱، ص۴۷.
- ↑ فائز، قاسم، محمد شریفی ، «پیدایش، سیر تطور و تداوم اخباری‌گری»، دوفصلنامه کتاب قیم، پاییز و زمستان ۱۳۹۳، دوره ۴، شماره ۱۱ (ویژه علوم قرآن و حدیث).
- ↑ جناتی، محمدابراهیم، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، موسسه کیهان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۳۰۹
- ↑ صبوریان، محسن، و حمید پارسانیا، «تحلیلی پیرامون فراز و فرود اخباریان»، تاریخ اسلام و ایران، دوره جدید، تابستان ۱۳۹۷ش، شماره ۳۸.
- ↑ مطهری، مرتضی، ده گفتار، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش، قم، ج۱، ص۱۰۴.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، مدرسه الامام علی‌بن ابی طالب(ع)، ۱۴۲۷ق، قم، ج۱، ص۱۱۹
- ↑ قیصری، احسان، «اخباریان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۵۶۹.
- ↑ طباطبایی، محمد کاظم، تاریخ حدیث شیعه، موسسه علمى فرهنگى دارالحديث، ۱۳۹۰ش، قم، ص۲۱۷.
- ↑ صفره، حسین، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های دوازدهم و سیزدهم هجری، موسسه علمى فرهنگى دارالحديث، ۱۳۸۵ش، قم، ج۱، ص۳۳.
- ↑ قیصری، احسان، «اخباریان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۵۳۷.
- ↑ «ادوار اخباری گری»، سایت آیت الله علیدوست، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آبان ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ش.