نقش علامه حلی در گسترش تشیع
علامه حلی در گسترش تشیّع چه نقشی علمی و فرهنگی داشته‌اند؟
یکی از چهره‌های درخشان علمی جهان تشیّع، که منشأ خدمات مهم و اساسی برای شیعه بوده، دانشمند بزرگ، فخر اسلام، ستاره درخشان آسمان علم، علامه حلی است.
حسن بن سدید الدین یوسف بن زین العابدین علی بن مطهر حلی، کنیه اش ابومنصور و ابن مطهر و لقبش آیه الله و جمال الدین و فاضل و معروف به علامه و علامه الدهر از علمای شیعه امامی، فقیه و اصولی، محدّث، رجالی، ادیب، ریاضی‌دان، حکیم، متکلم و مفسّر بود. ([۱])
علامه حلی در ۲۹ رمضان سال ۶۴۸ هـِ در شهر حلّهبین نجف اشرف و کربلا، در خانواده علم و فضل متولد شد. و در ۱۱ یا ۲۱ محرم سال ۷۲۶ هـِ در سال ۷۸ سالگی رحلت کرد. ([۲])
وی که از کودکی به هوش و فراست مشهور بود با راهنمائی پدر و اقوام به فراگیری علوم مختلف مشغول شد. حکمت و علوم معقول را نزد خواجه نصیرالدین طوسی و کاتبی قزوینی و حکیم منطقی شافعی فرا گرفت و کلام و فقه و اصول و ریاضی و ادبیات و علوم عربی و دیگر علوم متداول را نزد پدر و دائی خود و همچنین نزد سید بن طاووس و عده ای دیگر از علمای عصر تلمّذ نمود. ([۳])
دوره ای که علامه حلّی می‌زیست دوره ای بود که از شدت فشار خلفای عباسی و سلاطین نسبت به شیعه کاسته شده بود. چون با حمله مغول و سقوط بغداد و روی کار آمدن ایلخانان از نفوذ اهل سنت کاسته شد و مغولان هم نسبت به مذهب سختگیری نمی‌کردند. ولی با این وجود مذاهب اهل تسنن در جهان اسلام هنوز هم نفوذ فراوان داشتند. ([۴])
علامه حلّی با فراگیری علوم مختلف و با استفاده از فرصت پیش آمده تمام سعی خود را بر این نقطه متمرکز نمود که تشیع را از محدودیّت خارج کرده و در حوزه‌های دیگر اشاعه و توسعه دهد؛ لذا برای رسیدن به هدف خود از ابتدا دست به فعالیت‌هایی زد که می‌توان به عمده‌ترین آنها یعنی تألیفات مختلف و متعدد، ایجاد مدارس، تربیت شاگردان مبرّز و مناظرات علمی با مخالفین و اثبات عقیده امامیه با اقامه دلیل و برهان و مسافرت به مناطق مختلف و اشاعه مذهب تشیع و … اشاره کرد.
۱. تألیف کتب مختلف جهت حفظ و اشاعه فرهنگ تشیع
یکی از زمینه‌هایی که نقش علامه را در گسترش فرهنگ تشیع برجسته می‌کند اهتمام آن مرد بزرگ به تألیف کتب و رسالات مختلف است که از همان ابتدای جوانی با توجه به نبوغی ذاتی خویش از خود به یادگار گذاشته و در تمام تألیفاتش به مذهب شیعه امامی و اشاعه آن توجه خاصی داشته است
از علامه تألیفات زیادی به جا مانده که علمای بعدی در شمارش آنها اختلاف دارند ولی مؤلف ریحانه الادب ۱۲۰ عنوان کتاب از علامه نام برده است. ([۵])
دو کتاب نهج الحق و کشف الصدِ و کتاب نهج الکرامه را علامه درباره امامت نوشته است. ([۶])
۲. تربیت شاگرد و تدریس
علامه به جهت حفظ کیان تشیع و با توجه به بینش آینده نگارانه توجه زیادی به تربیت عالمان دینی به ویژه در حله و دیگر شهرهای عراق داشت و به گونه ای که بسیاری از کسانی که از محضر این سر چشمه علم و فضیلت بهره‌مند گشتند. ([۷]) خود از شخصیت‌های بزرگ علمی و چهره‌های درخشانی بوده و منشأ خدمات بزرگی به اسلام و تشیع شده‌اند و همه اینها به خاطر اشتهار علامه به داشتن دانشی وسیع بود. ([۸]) گفته شده در مجلس علامه پانصد مجتهد تربیت شد. ([۹])
برجسته‌ترین شاگرد علامه حلی فرزندش فخرالمحققین است که در علوم عقلی و نقلی محققی دقیق و در علوم فهم و فطرت محققی بی نظیر بود. ([۱۰])
۳. مناظرات علامه حلی با دانشمندان اهل سنّت
یکی از شیوه‌هایی که بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله) برای کشف حقایق و شناخت واقعیت‌ها و حقانیّت شیعه و اثبات و انتشار آن از سوی ائمه(ع) و حضرت زهرا(س) و اصحاب و علمای بزرگ شیعه موردر استفاده قرار گرفت مناظره است.
علامه نیز با الگو قرار دادن ایشان از این روش تبلیغی استفاده شایانی برد. وی با بهره‌گیری از علم و نبوغ خود و همچنین با توجه به موقعیت‌شناسی، درباره اثبات حقانیت شیعه و خلافت بلافصل علی (علیه السلام) بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله) و فرزندانش جلسات و مناظراتی با علمای مخالف برگزار می‌کرد یکی از مشهورترین این مناظرات در ایران و به دعوت سلطان محمد خدابنده روی داد و در جریان آن علامه به تیزهوشی و بهره‌گیری از علم و استدلالی ظریف حقانیت شیعه را در مواجهه با دیگر مذاهب نمایان کرد. ([۱۱])
مناظرات انجام شده توسط علامه و قاضی القضات نظام الدین مراغه ای در دربار. ([۱۲]) بسیار شیوا و عالمانه انجام می‌شد و از لجاجت و جدلهای غیر علمی به دور بود. ([۱۳]) با پیروزیهای پی در پی علامه سلطان محمد خدابنده به مذهب شیعه گرایش پیدا کرد و اقدامات بسیاری در جهت اعتلای شعائر شیعی انجام داد. ([۱۴])
وی فرمان داد که نام مقدس ائمه را در مساجد و مشاهد ثبت نمایند. ([۱۵]) و فرمان علنی شدن و رسمیت یافتن مذهب تشیع را صادر کرد. ([۱۶]) شعار حی علی خیر العمل بار دیگر به فرمان وی در اذان گفته شد.
فعالیتهای علامه باعث ایجاد انگیزه در سایر علمای شیعی شد و به همین جهت کتابهای بسیاری در اثبات حقانیت تشیع و رد بر شبهات و مخالفین به رشته تحریر درآمد .([۱۷]) این موفقیت علامه سبب شد که منطقه نفوذ تشیع توسعه یابد و به مناسبت همین پیشرفت‌ها علامه در تألیفات خود اصول مذهب شیعه را تقریر و از آن دفاع کرد و تشیع را بر پایه ای صحیح و منطقی استوار داشت. ([۱۸])
۴. تأسیس مراکز و مدارس دینی برای تربیت شاگرد
از جمله فعالیت‌هایی که علامه در طول مدت حیات خود داشت ایجاد مکان‌هایی بود که در آن علوم مختلف تدریس می‌شد. علامه، چه موقعی که در عراِق و حله بود و چه موقعی که در ایران اقامت داشت از این امر غافل نبود. بعد از رسمیت یافتن تشیع و حضور علامه در ایران به خواست وی و دستور سلطان مدرسه ای کنار گنبد سلطانیه (پایتخت سلطان) بنا گردید و همچنین مدرسه ای سیّار از نمد و چادر تهیه دیدند که در هنگام سفر در اردوگاه سلطان مشتاقان از محضر علامه استفاده کنند. ([۱۹])
مدیریت هر دو مدرسه بر عهده علامه بود و لذا با درایتی که داشت فقهای شیعه و سنی به‌طور مسالمت آمیز در این مدارس مشغول تدریس و تعلیم بودند و یک نوع دموکراسی دینی در آن محیط حکمفرما بود و نمونه ای عملی از تقریب مذاهب به چشم می‌خورد.
علاوه بر موارد ذکر شده، بلحاظ اینکه در دوران غیبت کبری شیعیان از درک امام (علیه السلام) محروم هستند علامه حلی همانند علمای سلف در جهت تغذیه فکری و سیاسی، اجتماعی، فردی و اخلاقی و پاسخ به شبهات و انحرافات و گسترش ارزش‌های تشیع و دفاع از آن با توجه به نبوغ علمی و بهره‌وری از وجود اساتید و دانشمندان بزرگی چون خواجه نصیر طوسی و محقق حلی و جامعیت در علوم عقلی و نقلی و با تألیفات و آثار خود تحول و حرکت مهمی را در تنظیم، تثبیت و دفاع از اعتقادات شیعه و اشاعه آن ایجاد نمود که تأثیر نظرات و براهین او برای همیشه جاودان خواهد ماند.
نتیجه این همه فعالیت، آزادی برای شیعیان در جهت تبلیغ آئین شیعه بود و همچنین توجه سلطان محمد خدابنده به تشیع و قبول آن بعنوان مذهب رسمی در ایران و گسترش نفوذ تشیع در مراکز و مناطق مختلف بود.
منابع
- ↑ میرزا عبدا… افندی، ریاض العلما، ج۱، قم، مطبعه خیام، چاپ اول، ۱۴۰۱ هـ، ص۳۵۹.
- ↑ محمدباقر موسوی خوانساری، روضات الجنات، ج۲، بیروت، دارالاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ هـ، ص۲۶۷.
- ↑ دوانی، علی، مفاخر اسلام، ج۴، تهران، چاپخانه سپهر، چاپ اول، ۱۳۶۴، ص۲۵۰ و افندی، «پیشین»، ص۳۵۹.
- ↑ مدرسی تبریزی، محمد علی، همان.
- ↑ مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانه الادب، ج۴، تهران، کتابفروشی خیام، چاپ سوم۷ ۱۳۶۹، ص۱۷۸.
- ↑ عبد ا… افندی، «پیشین»، ص۳۷۵.
- ↑ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، ج۱، تهران، کتابفروشی اسلامی، چاپ اول، ۱۳۵۴، ص۵۷۱.
- ↑ اشمتیکر، زابینه، اندیشه‌های کلامی علامه حلی، مشهد، انتشارات آستان قدس، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۴۴.
- ↑ صدر، سید حسن، تأسیس الشیعه، تهران، منشورات اعلمی، چاپ اول، بی تا، ص۲۷۰.
- ↑ شوشتری، «پیشین»، ص۵۷۶.
- ↑ موسوی خوانساری، «پیشین»، ص۲۷۳.
- ↑ نعمه، شیخ عبدالله، تاریخ فلسفه، ترجمه غضبان، سید جعفر، تهران، انتشارات آموزش، چاپ اول، ۱۳۴۷، ص۳۸۳.
- ↑ دوانی، پیشین، ص۲۷۶.
- ↑ مدرس تبریزی، پیشین، ص۱۷۱.
- ↑ موسوی خوانساری، پیشین، ص۲۷۸.
- ↑ ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه موحد، محمدعلی، ج۱، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، چاپ دوم، ۱۳۵۹، ص۲۱۹.
- ↑ دوانی، پیشین، ص۲۷۶.
- ↑ نعمه، عبدالله، پیشین، ص۳۸۳.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق و کشف الصدِ، ترجمه علیرضا کهنسال، مشهد، مؤسسه پژوهش و مطالعات عاشورا، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۴۳.