مقصود قرآن از «نيكى آن نيست كه از پشت خانه‌ها وارد شوید»

سؤال

مقصود قرآن از آیه نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها وارد شوید؟

متن و ترجمه آیه

﴿ وَ لَیْسَ الْبرِّ بِأَن تَأْتُواْ الْبُیُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَ لَاکِنَّ الْبرِّ مَنِ اتَّقَی وَ أْتُواْ الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَ اتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون

و نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها به درون آنها درآیید بلکه (حقیقت) نیکی (از آن) کسی است که پرهیزگاری ورزد و به خانه‌ها از در درآیید، و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید

بقره:۱۸۹

﴾

سنت وارد نشدن از درب اصلی و شأن نزول آیه

از برخی روایات نقل‌های تاریخی و حدیثی به‌دست می‌آید که عرب جاهلی در برخی اوقات مانند ناکامی در یک امر از پشتِ خانه وارد می‌شدند. دلیل این کار نیز تطیر (فال بد زدن) بود. این افراد گویا برای ارائه ناکامی و عدم توان در انجام کار به‌صورت طبیعی بوده است. این رسم برای افراد در حال احرام نیز وجود داشت. با اینکه برخی این رسم را به انصار اختصاص داده‌اند ولی از روایات دیگر بر می‌آید که این رسم عمومیت میان همه عرب‌ها داشته است.

البته از برخی نقل‌ها چنین بر می‌آید که قریش از این رسم استثناء بوده و در حالت احرام نیز از درب اصلی خانه وارد می‌شدند.

ب

نقل شده که یک فرد از انصار که از حج برگشته بود، از درب اصلی وارد خانه شد و قصد تمسخر این رسم را داشت. در این هنگام این آیه نازل شد. برخی منابع اهل‌سنت شأن نزولی برای این آیه نقل کرده‌اند که فردی از انصار به نام قُطْبَةُ بن عامر الأنصاری به همراه پیامبر بود و در حال احرام به همراه پیامبر از درب اصلی خارج شد، دیگران او را ملامت کرده (پیامبر را ملامت نکردند؛ زیرا این سنت شامل قریش نمی‌شد) و به پیامبر نیز این گلایه را گفتند. فرد انصاری علت عمل خود را تبعیت از پیامبر دانست. این آیه نازل شد.

معنای آیه

معنای لفظی و ظاهری این آیه، با توجه به معنای وضعی واژه‌های به کار رفته و نیز سیاِ آیه که در بارهٔ حج نازل شده، این است که: نیکی آن نیست که از پشتِ خانه‌ها درآیید؛ بلکه نیکی آن است که کسی تقوا پیشه کند و به خانه‌ها از درِ]ورودی[ آنها درآید. در زمان جاهلیت، مردم هنگامی که برای حج احرام می‌بستند، از درِ خانه وارد نمی‌شدند; بلکه دیوار پشت خانه را سوراخ می‌کردند و از طریق آن وارد و خارج می‌شدند. خداوند در این آیه، آنها را از این کار منع کرد. بنا بر این، هر کس به لغت عرب آشنا باشد و شأن نزول آیه را نیز بداند، معنای ظاهری این آیه را می‌فهمد. امّا ملاحظه می‌کنیم که در روایات، برای این آیه معانی دیگری ذکر شده است که هیچ‌کدام مدلول لفظی آیه نیست; ولی ممکن است با تأمل در آیه به این معانی برسیم. در روایتی که از امام باقر(علیه السلام) نقل شده، آیه را چنین معنا کرده است:(یعنی اَن یأتی الامر من وجه‌ها ایّ الامور کان) یعنی گر چه آیه در مورد حج است و راه ورود و خروج از خانه، ولی در دل خود معنایی عمیق‌تر دارد و آن این است که هر کاری که می‌خواهید انجام دهید، از راه معقول آن وارد شوید. در روایت دیگری که آن هم از امام باقر(علیه السلام) نقل شده، آمده است: (آل محمد(صلی الله علیه وآله)ابواب اللّه و سبیله) اهل بیت ابوابی هستند که با ورود بر آنها، می‌توانید به بارگاه الهی راه یابید. یعنی با وجود اهل بیت، مراجعه کردن به دیگران، بی راهه رفتن است و مانند آن است که شما از درِ ورودی خانه که برای این کار تعبیه شده است وارد نشوید و دیوار پشت خانه را سوراخ کنید و از آن راه به خانه وارد شوید. ملاحظه می‌کنید که در روایات نخست، در معنای ظاهری آیه توسعه داده شده است. به این صورت که گرچه آیه در موردی خاص است، امّا پشتوانه ی آن، معنایی کلی تر است و آن این که، برای هر کاری باید از راهش وارد شد. با این معنا، مدلول ظاهری آیه، خود مصداقی از این معنای کلّی است و نیز روایت دوم بیانگر مصداقی از این معنای کلی است.

روی العیّاشیّ و البرقیّ بالإسناد إلی جابر بن یزید الجعفی عن الإمام أبی جعفر الباقر علیه السّلام فی قوله تعالی: وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها. قال: «یعنی أن یأتی الأمر من وجهه، أیّ الأمور کان»[۲].

و قال بعضهم: هذا مثل ضربه اللّه لهم: وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها أی و أتوا البرّ من وجهه الّذی أمر اللّه به و رغّب فیه. قال الشیخ: و هو وجه حسن[۳]. فلتجری الأمور علی استقامتها المعروفة، و علی سبیل الطاعة لأوامره تعالی فی جمیع الشئون.