عدم تناقض قرآن در حرف زدن یا نزدن افراد در قیامت

سؤال

قرآن كريم در ترسيم حالات انسان‌ها در قيامت، يك جا مي‌فرماید در قيامت به كسي اجازه سخن گفتن داده نمي شود و در جايی ديگر مي‌فرماید مجرمان سخن مي‌گويند؛‌ در يكجا آمده روز قيامت از آنها سوال مي‌شود و در جايی ديگر مي‌فرماید چيزي از آنها پرسيده نمي‌شود؛‌ آيا اين آيات با هم تناقض ندارند؟ هدف قرآن از نقل این آیات چیست؟

قیامت دارای مواقف(توقف‌گاه‌های) مختلفی است؛ در یک موقف زبان انسان‌ها بسته می‌شود و در موقفی به آنها اذن سخن داده نمی‌شود و با هم مخاصمه می‌کنند؛ در موقفی نگه داشته می‌شوند تا مورد سوال و بازخواست قرار گیرند و در موقفی دیگر پرونده‌شان کامل شده و از آنها سوال نخواهد شد. آین آیات با هم تناقض ندارند، بلکه هر کدام ناظر به ایستگاهی از ایستگاه‌های قیامت می‌باشند.

این آیات برای هدایت بشر و هشدار به افرادی است که در این دنیا غفلت خود مانده‌اند و قرآن با بازگو کردن قسمتی از حالات قیامت، می‌خواهد جامعه را بیدار کند.

تعدد ايستگاه‌هاي قيامت

قیامت دارای مواقف (ایستگاه‌ها و توقف‌گاه‌های) مختلفی است؛ در یک موقف زبان انسان‌ها بسته می‌شود: ﴿هذا يَوْمُ لا يَنْطِقُونَ؛ امروز روزى است كه سخن نمى‏‌گويند.﴾(مرسلات:۳۵) و در یک موقف سخن گفته و با هم مخاصمه می‌کنند: ﴿قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعيدِ؛ (خداوند) مى‏‌گويد: نزد من جدال و مخاصمه نكنيد؛ من پيشتر به شما هشدار داده‌‏ام (و اتمام حجّت كرده‏‌ام)!﴾(ق:۲۸) در موقفی به آنها اذن سخن داده نمی‌شود: ﴿وَ لا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ؛ و به آنها اجازه داده نمى‏شود كه عذرخواهى كنند!﴾(مرسلات:۳۸) و در موقفی نگه داشته می‌شوند تا مورد سوال و بازخواست قرار گیرند: ﴿وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ؛ آنها را نگهداريد كه بايد بازپرسى شوند!﴾(صافات:۳۴)

از این‌رو این آیات با هم در تناقض نیستند، بلکه هر کدام ناظر به ایستگاهی از ایستگاه‌های قیامت می‌باشند؛ در برخي از مواقف (ايستگاه ها) از مجرمين سوال مي‌شود كه چرا اين كار را انجام دادید كه در واقع نوعي محاكمه است، نه اينكه خدا بخواهد آنها از خود دفاع كنند و در مواقفي ديگر از مجرمان سوال نمي‌شود؛ چون در موقف قبلي پاسخي نداشته‌اند و محكوم شدند؛ ‌در موقفي به آنها اجازه سخن گفتن داده مي‌شود تا به كاري كه انجام داده‌‌اند،‌ اقرار كنند و در موقفي ديگر زبان آنها قفل شده و اعضاي شان به كاري كه انجام داده‌اند، اعتراف مي‌كنند. در موقفي ديگر حتي از آنها سوال هم نمي‌شود؛ چون در واقع پرونده شان تكميل شده است وديگر جايي براي پاسخ وجود ندارند.

سوال برای باز خواست نه برای دانستن

یک) گاهی کسی از کاری که دیگری انجام داده است، بی خبر است و برای کسب اطلاع از وی سوال می‌کند که این نوع سوال در قیامت وجود ندارد و آیه ۳۹ سوره الرحمن همین نوع سوال را نفی کرده و می‌فرماید: ﴿فَيَوْمَئِذٍ لا يُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ؛ در آن روز هيچ كس از انس و جنّ از گناهش سؤال نمى‏‌شود (و همه چيز روشن است)!﴾ زيرا خداوند متعال مى‌‏داند بنده‌اش چه کرده و نامه عمل او نیز توسط فرشتگان ثبت شده است.

دو) خداوند متعال از باب مواخذه و بازخواست از انسان‌ها می پرسد كه با خويش چه كرديد؛ یعنی با نشانه‌ها و دستورات من چه واکنش‌هایی نشان دادید و کدام راه را انتخاب کردید و آيه‏ ۲۴ سوره صافات راجع به اين قسمت است.﴿وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ؛ آنها را نگهداريد كه بايد بازپرسى شوند!﴾

بیان مجادله مردم در قیامت، هشدار برای هدایت

خداوند متعال برای هدایت جامعه و هشدار دادن در این دنیا، گاهی حالات قیامت را بازگو می‌کند تا انسان‌ها بیدار شده و بجای پیروی از شیطان، راه هدایت و کمال را بپیمایند: ﴿يَوْمَ تَأْتي‏ كُلُّ نَفْسٍ تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها وَ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ؛ (به ياد آوريد) روزى را كه هر كس (در فكر خويشتن است؛ و تنها) به دفاع از خود برمى‏خيزد؛ و نتيجه اعمال هر كسى، بى‏كم و كاست، به او داده مى‏شود؛ و به آنها ظلم نخواهد شد﴾(نحل:۱۱۱)

در واقع این بیان‌ها یک هشدار عمومی است مبنی بر اینکه در آن روز، هر کس در فکر خویشتن است و به دفاع از خود می‏‌پردازد تا بلکه خود را از عذاب هولناک نجات دهد؛ هول قیامت چنان است که مجرمان دنبال شریک جرم می‏‌گردند و گناه خود را به گردن رهبران گمراه‌‏شان می‏‌اندازند و بعضی شرک خود را منکر می‏‌شوند؛ ولی این تلاش‏ها سودی نمی‏‌دهد و هرکسی نتیجه اعمال خود را بی کم و کاست می‌بیند: ﴿يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً وَ الْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ؛ روزى است كه هيچ كس قادر بر انجام كارى به سود ديگرى نيست، و همه امور در آن روز از آن خداست!﴾(انفطار:۱۹).

قرآن می‌خواهد این پیام را به بشریت برساند که در قیامت مالک حقیقی و صاحب اختیار اصلی خداوند عادل است که انسان‌ها را بر اساس عملی که دارند، پاداش و یا مجازات خواهد کرد و شما هر چه در قیامت مجادله کنید که نجات یابید، فایده نخواهد داشت و اختیار این کار را ندارید. اکنون که اختیار انتخاب راه درست را دارید، بخود آمده و راه سعادت را انتخاب کنید. از این‌رو آیاتی که می‌گوید در قیامت انسان‌ها مجادله می‌کنند با آیاتی که می‌گوید مالک نفس خویشتن نیستند تا اعتراض کنند، در تناقض نیستند.