عدالت میان همسران
در آيه ۳ سوره نساء در مورد لزوم عدالت میان زنان سخن به میان آمده است، در حالیکه در آيه ۱۲۹ از همين سوره آمده است: «شما هرگز نمي توانيد ميان همسرانتان به عدالت رفتار كنيد»؛ آيا اين دو آيه با هم تعارض ندارند؟
در آیه سوم سوره نساء، جواز تعدد زوجه، به عدالت مشروط شده است، عدالت در این آیه به معنای رعایت حقوق همسران است، از همین جهت محور جواز تعدد زوجات این عدالت قرار گرفته است چرا که در توان و اختیار انسان است. اما در آیه ۱۲۹ سوره نساء عدالت در محبت قلبی مورد توجه قرار گرفته است و برای جلوگیری از سوء استفاده، جلب توجه کامل به یک همسر را مورد نهی قرار داده است. امام صادق(ع)، در مورد تعارض ظاهری در این دو آیه فرمودند «منظور از عدالت در آیه اول، عدالت در نفقه، رعایت حقوق همسرداری، طرز رفتار و کردار است اما منظور از عدالت در آيه دوم، عدالت در تمايلات قلبي است.»
معنای عدالت در آیه سوم سوره نساء
در آیه سه سوره نساء آمده است ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَىٰ فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَىٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَلَّا تَعُولُوا؛ و اگر می‌ترسید که (بهنگام ازدواج با دختران یتیم،) عدالت را رعایت نکنید، (از ازدواج با آنان، چشم‌پوشی کنید و) با زنان پاک (دیگر) ازدواج نمائید، دو یا سه یا چهار همسر و اگر می‌ترسید عدالت را (درباره همسران متعدد) رعایت نکنید، تنها یک همسر بگیرید، و یا از زنانی که مالک آنهائید استفاده کنید، این کار، از ظلم و ستم بهتر جلوگیری می‌کند.﴾
بعد از تشريع حكم تعدد زوجات در اسلام، براي هر كدام از زوجه حقوقي ثابت شده است که عمده ترين آن، عدالت در امور مربوط به زندگي از قبيل حق همسرداري، نفقه و ... مي باشد. آيه مي فرمايد: اگر اين گونه امور را نمي توانيد مراعات نماييد، پس به يك همسر اكتفا كنيد.» جالب اين كه عدالت در امور زندگی، در قدرت و توان انسان هست و به همین دلیل محور جواز تعدد زوجات، همين نوع عدالت است.[۱]
معنای عدالت در آیه ۱۲۹ سوره نساء
در آيه ۱۲۹ سوره نساء آمده است: ﴿وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ ۖ فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ ۚ وَإِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا؛ شما هرگز نمىتوانيد [از نظر محّبت قلبى] در ميان زنان، عدالت برقرار كنيد، هر چند كوشش نماييد! ولى تمايل خود را بكلّى متوجّه يك طرف نسازيد كه ديگرى را بصورت زنى كه شوهرش را از دست داده درآوريد! و اگر راه صلاح و پرهيزگارى پيش گيريد، خداوند آمرزنده و مهربان است﴾
در این آیه بر خلاف آیه قبل از عدالت در محبت، سخن گفته است که این نوع عدالت در ميان همسران امكان پذير نيست، هر چند در اين زمينه كوشش شود. چراکه محبت هاي قلبي، عوامل مختلفي دارد كه بعضاً از اختيار انسان بيرون است، بنابر این دستور به رعايت عدالت در مورد آن داده نشده است. در عين حال براي اين كه مردان از اين حكم، سوء استفاده نكنند، مي فرمايد: «اكنون كه نمي توانيد مساوات كامل را از نظر محبت ميان همسران خود رعايت كنيد، لااقل تمام تمايل قلبي خود را متوجه يكي از آنان نسازيد كه ديگري به صورت بلاتكليف درآيد و حقوق او نيز عملا ضايع شود».[۲]
توهم تعارض بین دو آیه
از روايات اسلامي برمي آيد كه نخستين كسي كه اين ايراد را مطرح كرد، ابن ابي العوجاء از ماديان معاصر امام صادق(ع) بود كه اين ايراد را با هشام ابن حكم در ميان گذاشت. او كه جوابي براي اين سؤال نيافته بود از شهر خود كوفه بود به سوي مدينه حركت كرد و به خدمت امام صادق(ع) رسيد. امام از آمدن او در غير وقت حج و عمره به مدينه تعجب كردند. هشام پرسید، چنين سؤالي پيش آمده است كه تعدد زوجات مشروط به عدالت است و عدالت هم كه ممكن نيست; بنابر اين تعدد زوجات در اسلام ممنوع است؟
امام صادق(ع) فرمودند: «منظور از عدالت در آيه سوم سوره نساء، عدالت در نفقه، رعايت حقوق همسري ،طرز رفتار و كردار است و اما منظور از عدالت در آيه ۱۲۹ سوره نساء كه امري محال شمرده شده، عدالت در تمايلات قلبي است».[۳]
بنابر تفسيري كه در دو آيه بیان شد، هرگز اين دو آيه با هم تضاد ندارند چرا که معنای عدالت در آیه ۳ با عدالت در آیه ۱۲۹ متفاوت است و این مطلب از سیاق آیه و هم روایات فهمیده می شود.
مطالعه بيشتر
۱. تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج۳ و ۴، (تهران: انتشارات دارالكتب الاسلاميه).
۲. الميزان، سيدمحمدحسين طباطبايي، ج۵، (قم: انتشارات جامعه مدرسين قم).
۳. البرهان، سيد هاشم بحراني، ج۱، (تهران: انتشارات دارالكتب الاسلاميه).
۴. نظام حقوق زن در اسلام؛ شهيد مرتضي مطهري.