عالمانی که در گسترش تشیع نقش داشته‌اند

سؤال

كداميك از دانشمندان بزرگ شيعه در گسترش تشيع نقش داشته اند؟

تمامي علماي شيعه هر كدام به سهم خود در گسترش تشيع نقش مهم و تعيين كننده اي داشته اند و آنچه امروز در نزد ماست ثمره چهارده قرن زحمات بي دريغ علمي و عملي براي روشن نگهداشتن مشعل هدايت توسط عالمان بزرگ شيعه بوده است. با این حال نقش عده اي از علما قدري برجسته تر به نظر مي رسد، آنان كه با درك صحيح از شرايط سياسي و اجتماعي زمانه خود بهره برداري‌ هاي بسياري براي گسترش اين مكتب علوي نمودند. از این میان مي توان از محقق حلي، علامه حلي، خواهر زاده محقق حلي و فخر المحققين فرزند علامه حلي و فيلسوف و فقيه نادر خواجه نصير الدين طوسي نام برد. در دوره معاصر آیت الله بروجردی و امام خمینی نقش مهمی در گسترش تشیع داشته اند.

پیش از حمله مغول

با توجه به شرايط سياسي و اجتماعي ممالك اسلامي، مكتب تشيع تا قرن هفتم بروز و ظهور چشم گيري نداشت و اظهار علني تشيع در بسیاری از مناطق جرمی بود كه عواقب وخيمي در پي داشت، و شيعيان اثنا عشري همواره مورد آزار و ستم قرار داشتند، هرچند در مواردي توفيقاتي براي آن ها به دست مي آمد، مثل دولت هاي آل بويه.

دوران حمله و تسلط مغولان صدمات شديدي را بر قسمت بزرگي از جهان اسلام تحميل كرد. در حمله مغولان، سني و شيعه هردو به قتل مي رسيدند، ولي با درايت عالمان اسلامي خصوصاً علماي شيعه، رفته رفته اين موجودات سركش رام شدند و با پذيرش اسلام و در بعضي مواقع تشيع فرصتي پيش آمد كه شيعيان توانستند از خود بروز و ظهوري نشان دهند.

محقق حلی

در زمان مرجعيت محقق حلي، هلاگوخان بغداد را فتح كرد و آخرين خليفه عباسي را به قتل رسانيد، اما شهر حله که از مراکز شیعیان عراق بود با درايت ايشان و ساير فقها از آسيب مغولان در امان ماند، وي در سال ۶۷۶ق در حله در گذشت و همان جا به خاك سپرده شد.

علامه حلی

از خدمات مهم علامه حلی پذيرش مذهب شيعه از سوي سلطان محمد خدابنده بود كه در علت آن نقل هاي فراواني آمده است ولي آن چه مسلم است عدم رضايت سلطان از آراء غير منطقي فقهاي اهل سنت و استدلال عقلاني و تسلط علامه حلی بر شيوه هاي كلامي معقول و منقول بوده كه موجب قبول تشيع توسط سلطان شد، هرچند مشكلات سياسي فراواني نيز براي او ايجاد كرد. علامه از آن به بعد در دستگاه سلطان جايگاهي سترگ يافت و ترويج تشيع را اساس كار خود قرار داد. علامه در خدمت به تشيع از لحاظ سياسي و علمي سهم به سزايي دارد خصوصاً وي در ايران موجب رونق تشيع و پشتوانه علمي و سياسي شيعيان شد، و نبايد اثر او را در زمينه سازي حكومت انقلابي شيعيان صفوي و پذيرش مردمي آن ناديده گرفت، علامه حلي در محرم ۷۲۶ق در ۷۸ سالگي در گذشت.

نصیر الدین طوسی

يكي ديگر از فقهاي معروف شيعه در قرن هفتم محمد بن محمد بن الحسن معروف به خواجه نصير الدين طوسي است خواجه در ۵۹۷ق در طوس متولد شد، دروس ابتدايي را در طوس فرا گرفت و بعد به نيشابور رفت و در محضر قطب الدين سرخسي و فريد الدين نيشابوري به تحصيل حديث و عرفان پرداخت. بعد از آنكه هلاكو در صفر ۶۵۶ق بغداد را تصرف كرد خواجه نصیر الدین طوسی سرپرستي اوقاف را به دست آورد و با استفاده از امكانات حكومت و اوقاف دانشگاه مراغه و رصدخانه اي بزرگ به وجود آورد، وي از همه عالمان مسلمانان چه شيعه و چه سني دعوت كرد تا در اين مرکز علمی به تحقيق بپردازند. خواجه كتابخانه بزرگي تأسيس کرد و كتاب هاي پراكنده را در آن جمع آورد. تأسيس اين مركز عظيم علمي، در زماني صورت گرفت كه شرق و غرب عالم به دست نيروي ويرانگر مغول نابود شده بود حضور خواجه در دستگاه حكومتي هلاگوي مغول بر اساس اين نظريه شيعه بود كه حُضور در دستگاه ظالمين حرام است مگر احقاق حقي شود، يا ابطال باطلي انجام گيرد.

محقق کَرَکی

از ميان فقهيان عصر صفوي نيز مي توان علي بن الحسين بن عبدالعالي كركي معروف به محقق ثاني و يا كركي را كه در كرك از روستاهاي بعلبكِ لبنان به دنيا آمد نام برد. او از سوی شاه طهماسب صفوی به عنوان شیخ الاسلام منصوب شد و با دست باز به اصلاح امور ديني پرداخت. وي با ارسال بخش‌نامه هايي به سرتاسر كشور قوانين عادلانه براي كارگزاران وضع كرد كه چگونه با مردم در گرفتن ماليات و مقدار و زمان آن رفتار نمايند، در هر شهر و روستا امامي را براي نماز جماعت و تعليم احكام معين كرد.

تأثير محقق كركي در گسترش تشیع در ايران تا جايي است كه گفته شده بعد از خواجه نصير الدين طوسي هيچ كس به اندازه محقق كركي در اعتلاي مذهب جعفري و ترويج مكتب اهل بيت (ع) مؤثر نبوده است. وي فاجران را از فساد بازداشت و قوانين بدعت آميز را منسوخ كرد، منكرات را از ميان برداشت، حدود و تعزيرات را اجرا و نماز جماعت و ديگر واجبات را اقامه كرد و به احوال ائمه جماعات و مؤذنين رسيدگي نمود و در اين راه تلاش و نظارت جدي داشت. وي در اواخر عمر به نجف رفت و در سال ۹۴۰ق در آن جا فوت كرد. از نظر شيخ عبدالصمد حارثی پدر شيخ بهايي محقق کرکی به دست برخي عمال حكومت مسموم شده و به قتل رسيده است.

شیخ بهایی

از ديگر عالمان كه براي اعتلاي شيعه كوشيده اند مي توان به شيخ محمد بن حسين بن عبدالصمد الحارثي معروف به شيخ بهايي ياد كرد. وي در كودكي همراه پدر به ايران آمد و در ايران به تحصيل پرداخت و به سرعت نبوغ خود را نشان داد تا آنجا كه صاحب وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي در مورد وي گفته است: او همه محاسن را با خود جمع كرد، فضائل او قابل شمارش نيست در همه علوم زبردست‌، شاعر و اديب، و در فقه و حديث و معاني بيان و رياضي و ساير علوم بي مانند بود. با اين كه وي از فقها بود و كتابي فارسي به نام جامع عباسي در فقه به اضافه ۱۸ كتاب ديگر در همين موضوع تأليف كرد امّا تبحر او در ساير علوم حجاب فقاهت وي شد. وي در دوران شيخ الاسلامي خود و چه قبل و بعد از آن خدمات بسيار فراواني را به بسط و گسترش شيعه نمود، براي او ۵۵ اثر در موضوعات مختلف ذكر شده است.

وي در سال ۱۰۳۰ق در سن ۷۸ سالگي درگذشت و پيكر مطهرش در جوار امام علي بن موسي الرضا (ع) به خاك سپرده شد.

علامه مجلسی

علامه مجلسي فرزند ملا محمد تقي مجلسي، از ديگر دانشمندان به نام شيعه است كه در سال ۱۰۳۸ق به دنيا آمد و در محضر پدر دانشمندش مراتب علمي را در اصفهان با نبوغ سرشار طي كرد. براي وي ۱۶۹ كتاب ذكر كرده اند معروف ترين اثر وي بحارالانوار است كه در صد و ده جلد منتشر شده است، ايشان در سال ۱۰۹۸ق به اصرار شاه سليمان منصب شيخ الاسلامي را پذيرفت وي در اجراي احكام اسلام و امر به معروف و نهي از منكر بسيار جدي بود، تا جايي كه ادوارد براون وي را مردي ترسناک توصيف كرده است.

علامه مجلسی در سال ۱۱۱۰ق در اصفهان درگذشت و در همانجا به خاك سپرده شد. در تأثير علامه مجلسی بر حكومت گفته اند تا زماني كه علامه مجلسي زنده بود شاه سلطان حسين هم فردي متدين و خوش رفتار بود، اما پس از رحلت ايشان وي به فساد و تباهي گراييد و نسبت به علما بي توجه و جسور شده بود.

علمای معاصر

گرچه ما در اين مختصر از اين دانشمندان به عنوان علماي گسترش دهنده تشيع ياد كرديم، اما همانگونه كه در ابتدا بيان شد، تمامي علما از صدر اسلام تا امروز هركدام علمداري رشيد براي لشكر توحيدي شيعه بوده اند. نيز بايد از بزرگمرداني چون حضرت آيت الله بروجردي ياد كرد كه با درايت خود چهارده قرن دوري دو مذهب اصلي اسلام را بدل به دوستي كرد و موجب صدور فتواي تاريخي شيخ الازهر در جواز تبعيت از مكتب تشيع شد.

هم چنين باید یاد کنیم از زنده كننده اسلام در قرن اخير آيت الله العظمي امام خميني ثمره تلاش هزار و چهارصد ساله شيعه را در انقلاب اسلامی تجلي بخشيد.

منابع جهت مطالعه بيشتر

• مفاخر اسلام، علي دواني؛
• اعيان الشيعه، محسن امين؛
• طبقات أعلام الشيعه، آقابزرگ تهراني.