سن بلوغ: تفاوت میان نسخه‌ها
A.rezapour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
A.rezapour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
سن بلوغ پسر و دختر چند سال است؟ | سن بلوغ پسر و دختر چند سال است؟ | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}}قول مشهور در میان | {{پاسخ}}قول مشهور در میان فقهای شیعه، سن بلوغ پسر ۱۵ سال و دختر ۹ سال قمری است. اما تعین سن بلوغ، همواره مورد مناقشه میان فقها و کارشناسان است و نظرات متفاوتی در اینباره گفته شده است. از جمله اینکه برخی سن را ملاک نمی‌دانند و نشانه‌های خاصی همچون احتلام برای پسر و عادت ماهانه برای دختر را ملاک می‌دانند. شماری از فقها سن سیزده را برای دختر سن بلوغ می‌دانند و فقهای اهل سنت سن هفده و هجده سالگی را سن بلوغ دختران در نظر گرفته‌اند. | ||
== تعریف بلوغ == | == تعریف بلوغ == | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۷: | ||
دوم: بیرون آمدن منى خواه در بیدارى باشد یا خواب، به همخوابی باشد یا محتلم شدن یا غیر این دو. | دوم: بیرون آمدن منى خواه در بیدارى باشد یا خواب، به همخوابی باشد یا محتلم شدن یا غیر این دو. | ||
سوم: سن است و آن در پسر کامل شدن پانزده سال قمری و در دختر تمام شدن نه سال قمری است.<ref>امام خمینی، | سوم: سن است و آن در پسر کامل شدن پانزده سال قمری و در دختر تمام شدن نه سال قمری است.<ref>امام خمینی، تحریرالوسیلة، ج۲، ص ۱۲.</ref> | ||
== سن بلوغ دختران == | == سن بلوغ دختران == | ||
بنابر فتوای مشهور فقهای امامی ، سن بلوغ دختر پایان نه سالگی است. | بنابر فتوای مشهور فقهای امامی ، سن بلوغ دختر پایان نه سالگی است.<ref>خوئي، سيد ابوالقاسم، احكام شرعى بانوان، ص۴۴۸. و نیز: مكارم شيرازى، ناصر، احكام بانوان، ص۲۰. و نیز: منتظري، حسينعلي، رساله استفتاآت، ج۲، ص۶۶.</ref> احادیث بسیاری در این باره نقل شده است.<ref>سیدرضا هاشمی، مدخل بلوغ، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۷۶۱.</ref> | ||
بلوغ دختر به يكى از امور زير مشخص مى‌شود: ۱. روييدن موى خشن و زبر در زير شكم (بالاى عورت). ۲. بيرون آمدن منى چه در خواب و چه در بيدارى. ۳. تمام شدن ۹ سال قمرى است.<ref>فاضل لنكرانى، محمد، احكام جوانان، ص۶۰.</ref> | |||
=== نقد سن نه سالگی بلوغ دختران === | === نقد سن نه سالگی بلوغ دختران === | ||
برخی فقها و معدودی از نویسندگان معاصر نسبت به بلوغ دختر در نه سالگی مناقشه | برخی فقها و معدودی از نویسندگان معاصر نسبت به بلوغ دختر در نه سالگی مناقشه کرده‌اند. | ||
در میان اقوال سن بلوغ دختران اختلافاتی وجود دارد که سن بلوغ دختر را منوط به نشانه‌هایی می‌داند که باید در دختر ظاهر شود. از نظر برخی فقها سن بلوغ دختران با نبود دو شرط دیگر، سیزده سال تمامِ قمری است. این فقها می‌گویند دلیل بر این فتوا علاوه بر وجوهی از قرآن و روایات، قاعده سهولت در دین است. و نمی‌توان بر خلاف این قاعده، بار سنگین تکالیف و احکام و اجرای حدود کامل را بر دوش دختران نُه ساله قرار داد؛ در حالی که ضعیف و ناتوان و فاقد رشد بدنی و قابلیت ازدواج هستند. اما اگر نشانه‌های دیگر بلوغ، مانند حیض، پیش از سیزده سالگی پیدا شود، دختر مکلّف شده و احکام شرعی بر او واجب می‌شود.<ref>آیینة نظر- آیت‌الله العظمی صانعی از نگاه دیگران، موسسه فرهنگی - هنری فقه الثقلین، فقه الثقلین.</ref> | در میان اقوال سن بلوغ دختران اختلافاتی وجود دارد که سن بلوغ دختر را منوط به نشانه‌هایی می‌داند که باید در دختر ظاهر شود. از نظر برخی فقها سن بلوغ دختران با نبود دو شرط دیگر، سیزده سال تمامِ قمری است. این فقها می‌گویند دلیل بر این فتوا علاوه بر وجوهی از قرآن و روایات، قاعده سهولت در دین است. و نمی‌توان بر خلاف این قاعده، بار سنگین تکالیف و احکام و اجرای حدود کامل را بر دوش دختران نُه ساله قرار داد؛ در حالی که ضعیف و ناتوان و فاقد رشد بدنی و قابلیت ازدواج هستند. اما اگر نشانه‌های دیگر بلوغ، مانند حیض، پیش از سیزده سالگی پیدا شود، دختر مکلّف شده و احکام شرعی بر او واجب می‌شود.<ref>آیینة نظر- آیت‌الله العظمی صانعی از نگاه دیگران، موسسه فرهنگی - هنری فقه الثقلین، فقه الثقلین.</ref> | ||
| خط ۴۲: | خط ۴۳: | ||
شماری از فقها مستندات تعیین سن نه سالگی برای دختران را نقد و رد کردند و برخی از روایات وارده را ضعیف و روایات دیگر را از دلالت مشکل می دانند. آنها می گویند این روایات نه سالگی را همراه با قابلیت ازدواج یا قاعدگی معرفی کرده اند. از این رو، سخن مشهور در استناد به این روایت‌ها، تمام نیست؛ | شماری از فقها مستندات تعیین سن نه سالگی برای دختران را نقد و رد کردند و برخی از روایات وارده را ضعیف و روایات دیگر را از دلالت مشکل می دانند. آنها می گویند این روایات نه سالگی را همراه با قابلیت ازدواج یا قاعدگی معرفی کرده اند. از این رو، سخن مشهور در استناد به این روایت‌ها، تمام نیست؛ | ||
آیت الله صانعی در نقد سن نه سالگی بلوغ دختران گفته است: «اگر بپذیریم که روایات نُه سالگی، بر تعیین این سن به عنوان امر تعبّدی شرعی دلالت دارند، در نهایت با موثّقه عمّار تعارض خواهند داشت و از آن رو که سنّی برای بلوغ در قرآن تعیین نشده، نمی‌توان هیچ‌کدام را مطابق قرآن دانست و از آن جهت که عموم مذاهب اهل سنّت بلوغ دختران را پانزده سالگی به بالا می‌دانند، هیچ‌کدام را نمی‌توان موافق عامه قلمداد کرد. پس، از این تعارض و برابری اگر حکم به تساقط نشود، نمی‌توان به صورت تعیینی فتوا به بلوغ سنّی دختران در نُه سالگی داد.»<ref>آیینة نظر- آیت‌الله العظمی صانعی از نگاه دیگران، موسسه فرهنگی - هنری فقه الثقلین، فقه الثقلین.</ref> | [[آیت الله صانعی]] در نقد سن نه سالگی بلوغ دختران گفته است: «اگر بپذیریم که روایات نُه سالگی، بر تعیین این سن به عنوان امر تعبّدی شرعی دلالت دارند، در نهایت با موثّقه عمّار تعارض خواهند داشت و از آن رو که سنّی برای بلوغ در قرآن تعیین نشده، نمی‌توان هیچ‌کدام را مطابق قرآن دانست و از آن جهت که عموم مذاهب اهل سنّت بلوغ دختران را پانزده سالگی به بالا می‌دانند، هیچ‌کدام را نمی‌توان موافق عامه قلمداد کرد. پس، از این تعارض و برابری اگر حکم به تساقط نشود، نمی‌توان به صورت تعیینی فتوا به بلوغ سنّی دختران در نُه سالگی داد.»<ref>آیینة نظر- آیت‌الله العظمی صانعی از نگاه دیگران، موسسه فرهنگی - هنری فقه الثقلین، فقه الثقلین.</ref> | ||
=== اقوال در سن بلوغ دختر === | === اقوال در سن بلوغ دختر === | ||
| خط ۵۱: | خط ۵۲: | ||
آیت الله صانعی سن بلوغ دختران را سیزده سالگی می‌داند. فتوای او مستند به موثقه عمار، به ضمیمه آیه شش سوره نساء، آیه ۵۹ سوره نور، آیه ۳۴ سوره اسراء، حدیث رفع قلم، عدم الدلیل، استصحاب عدم بلوغ، و... است.<ref>آیت الله صانعی، فقه و زندگی، برگرفته از نظريات فقهى مرجع عاليقدر حضرت آية الله العظمى صانعى مدظله العالى، انتشارات فقه الثقلین، چاپ ششم، ۱۳۸۸.</ref> آیت الله فیاض هم سن بلوغ را سیزده سالگی می‌داند.<ref>http://ijtihadnet.ir/%D8%B3%D9%86-%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%BA-%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%9B-%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%B4-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B2-%D9%88-%D9%BE/</ref> | آیت الله صانعی سن بلوغ دختران را سیزده سالگی می‌داند. فتوای او مستند به موثقه عمار، به ضمیمه آیه شش سوره نساء، آیه ۵۹ سوره نور، آیه ۳۴ سوره اسراء، حدیث رفع قلم، عدم الدلیل، استصحاب عدم بلوغ، و... است.<ref>آیت الله صانعی، فقه و زندگی، برگرفته از نظريات فقهى مرجع عاليقدر حضرت آية الله العظمى صانعى مدظله العالى، انتشارات فقه الثقلین، چاپ ششم، ۱۳۸۸.</ref> آیت الله فیاض هم سن بلوغ را سیزده سالگی می‌داند.<ref>http://ijtihadnet.ir/%D8%B3%D9%86-%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%BA-%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%9B-%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%B4-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B2-%D9%88-%D9%BE/</ref> | ||
فیض کاشانی و برخی دیگر، به منظور رفع تعارض روایات، | [[فیض کاشانی]] و برخی دیگر، به منظور رفع تعارض روایات، گفته‌اند که سن بلوغ دختر در ابواب مختلف فقهی متفاوت است، مثلاً سن وجوب روزه برای او سیزده سال است. کسانی دیگر به طور کلی سیزده سالگی را سن بلوغ دختر می‌دانند. اصولاً سن را معیار بلوغ دختر ندانسته و تنها اَمارات طبیعی از جمله قاعدگی را ملاک آن شمرده‌اند که در برخی جاها معمولاً در نه سالگی روی می‌دهد <ref>سیدرضا هاشمی، مدخل بلوغ، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۷۶۱.</ref> | ||
{{پایان پاسخ}} | {{پایان پاسخ}} | ||
نسخهٔ ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۰۹
سن بلوغ پسر و دختر چند سال است؟
قول مشهور در میان فقهای شیعه، سن بلوغ پسر ۱۵ سال و دختر ۹ سال قمری است. اما تعین سن بلوغ، همواره مورد مناقشه میان فقها و کارشناسان است و نظرات متفاوتی در اینباره گفته شده است. از جمله اینکه برخی سن را ملاک نمی‌دانند و نشانه‌های خاصی همچون احتلام برای پسر و عادت ماهانه برای دختر را ملاک می‌دانند. شماری از فقها سن سیزده را برای دختر سن بلوغ می‌دانند و فقهای اهل سنت سن هفده و هجده سالگی را سن بلوغ دختران در نظر گرفته‌اند.
تعریف بلوغ
بلوغ آغاز مرحله‌ای طبیعی در زندگی کودک است که در آن با پیدایی و شکوفایی غریزه جنسی و پدید آمدن برخی دگرگونی‌های جسمی و روانی و رشد عقلی و ادراکی به مرتبه مردان و زنان نایل می‌شود. بلوغ در فقه و حقوق اسلامی، نقطه آغاز انجام تکالیف دینی و ورود به شمولیت مباحث حقوقی است.[۱]
اهمیت بلوغ در فقه و حقوق اسلامی به آن است که نقطة آغاز شمول تکالیف و بسیاری از حقوق و احکام شرعی نسبت به هر فرد مسلمان شمرده می شود، و ازینرو سن بلوغ را سن تکلیف نیز می نامند.
بلوغ در آیات قرآن
در قرآن سن خاصی به عنوان اماره و علامت بلوغ بیان نگشته است. علامه طباطبائی و غالب مفسران در تفسیر آیه ۵۷ سوره نور، بلوغ را رشد عقلانی دانسته‌اند که توأم با رسایی حالات جنسی و جسمی باشد. و این که کودک بتواند حسن و قبح فعل خود را درک نماید.[۲]
بلوغ در روایات
روایاتی که از ائمه اطهار در این باب به دست ما رسیده است، چند دسته‌اند: برخی از روایات سن را تنها علامت بلوغ دانسته‌اند. پاره ای سن را به همراه قاعدگی در دختران و احتلام در پسران بیان داشته است. و دسته سوم تنها احتلام در پسران و قاعدگی در دختران را نشانه بلوغ ذکر کرده است و هیچ اشاره ای به سن ندارد.[۳]
هر پژوهنده‌ای که هر سه دسته از روایات را بنگرد و آیات قرآن را ملاحظه کند، نیک در می‌یابد که بلوغ به سن بستگی ندارد، زیاده براین یک امری شرعی و دینی نیست، بلکه پدیده‌ای و جسمی و جنسی است و شارع مقدس اگر در گفتار خود علائم بلوغ را لحاظ کرده، ارشاد به حکم عقل نموده و سن را به عنوان یک قانون ثابت در امر بلوغ لحاظ نداشته است. چون پدیده بلوغ درهمه افراد در یک سن خاص به ثمر نمی‌رسد. ممکن است در دختری نه سالگی و در دیگری پانزده سالگی باشد؛ بنابراین روایاتی که سن را به‌طور مطلق شرط بلوغ دانسته، باید حمل بر روایاتی کرد که سن را مقید به رشد جنسی و عقلی دانسته است و حمل مطلق بر مقید یک قاعده عقلایی و مورد اتفاق فقهاست؛ بنابراین فتوای غالب، که نه سالگی را شرط بلوغ می‌داند، پایه محکم قرآنی و حدیثی ندارد. و در صورت شک و تردید اجرای اصل برائت وعدم تکلیف، مسئله را روشن می‌سازد.[۴]
هر چند فتوای غالب فقها این است که دختران در نه سالگی و پسران در پانزده سالگی پا به دایره تکلیف می‌گذارند و باید واجبات شرعی را انجام داده و خود را از محرمات پرهیز دارند، ولی این مسئله از دیر زمان مورد اختلاف علمای شیعه و سنت بوده است.[۵]
بلوغ پسران
براساس نظر مشهور فقهای امامی، سن بلوغ پسر پانزده سال تمام قمری است.[۶] نشانه‌های بلوغ پسران را سه چیز دانسته‌اند:
اول: روئیدن موى خشن در عانه (زیر شکم بالاى عورت)؛ و موهاى ریز و ضعیف اعتبارى ندارد.
دوم: بیرون آمدن منى خواه در بیدارى باشد یا خواب، به همخوابی باشد یا محتلم شدن یا غیر این دو.
سوم: سن است و آن در پسر کامل شدن پانزده سال قمری و در دختر تمام شدن نه سال قمری است.[۷]
سن بلوغ دختران
بنابر فتوای مشهور فقهای امامی ، سن بلوغ دختر پایان نه سالگی است.[۸] احادیث بسیاری در این باره نقل شده است.[۹]
بلوغ دختر به يكى از امور زير مشخص مى‌شود: ۱. روييدن موى خشن و زبر در زير شكم (بالاى عورت). ۲. بيرون آمدن منى چه در خواب و چه در بيدارى. ۳. تمام شدن ۹ سال قمرى است.[۱۰]
نقد سن نه سالگی بلوغ دختران
برخی فقها و معدودی از نویسندگان معاصر نسبت به بلوغ دختر در نه سالگی مناقشه کرده‌اند.
در میان اقوال سن بلوغ دختران اختلافاتی وجود دارد که سن بلوغ دختر را منوط به نشانه‌هایی می‌داند که باید در دختر ظاهر شود. از نظر برخی فقها سن بلوغ دختران با نبود دو شرط دیگر، سیزده سال تمامِ قمری است. این فقها می‌گویند دلیل بر این فتوا علاوه بر وجوهی از قرآن و روایات، قاعده سهولت در دین است. و نمی‌توان بر خلاف این قاعده، بار سنگین تکالیف و احکام و اجرای حدود کامل را بر دوش دختران نُه ساله قرار داد؛ در حالی که ضعیف و ناتوان و فاقد رشد بدنی و قابلیت ازدواج هستند. اما اگر نشانه‌های دیگر بلوغ، مانند حیض، پیش از سیزده سالگی پیدا شود، دختر مکلّف شده و احکام شرعی بر او واجب می‌شود.[۱۱]
از روايات نمى شود فهميد كه سن, يك اماره و نشانه تعبدى شرعى است. بلكه شارع امارات خارجى و طبيعى را نيز, ميزان احكام خود قرار داده است. دليل قاطع و روشنى نداريم كه سن بلوغ دختران, نه سالگى است. زيرا روايات نه سالگى هم معارض دارند و هم در مورد تكاليف و احكام خاصى وارد شده است.[۱۲]
شماری از فقها مستندات تعیین سن نه سالگی برای دختران را نقد و رد کردند و برخی از روایات وارده را ضعیف و روایات دیگر را از دلالت مشکل می دانند. آنها می گویند این روایات نه سالگی را همراه با قابلیت ازدواج یا قاعدگی معرفی کرده اند. از این رو، سخن مشهور در استناد به این روایت‌ها، تمام نیست؛
آیت الله صانعی در نقد سن نه سالگی بلوغ دختران گفته است: «اگر بپذیریم که روایات نُه سالگی، بر تعیین این سن به عنوان امر تعبّدی شرعی دلالت دارند، در نهایت با موثّقه عمّار تعارض خواهند داشت و از آن رو که سنّی برای بلوغ در قرآن تعیین نشده، نمی‌توان هیچ‌کدام را مطابق قرآن دانست و از آن جهت که عموم مذاهب اهل سنّت بلوغ دختران را پانزده سالگی به بالا می‌دانند، هیچ‌کدام را نمی‌توان موافق عامه قلمداد کرد. پس، از این تعارض و برابری اگر حکم به تساقط نشود، نمی‌توان به صورت تعیینی فتوا به بلوغ سنّی دختران در نُه سالگی داد.»[۱۳]
اقوال در سن بلوغ دختر
فقهایی چون شیخ طوسی در مبسوط، ابن حمزه، ابن سعید حلّی و قطب راوندی سن نُه سالگی را برای بلوغ نپذیرفته‌اند.[۱۴] برخی هم جدای از نشانه‌ها، سن سیزده سالگی یا پانزده سالگی را سن بلوغ دختر می‌دانند.
تمام مذاهب اهل سنت و شیعه اتفاق نظر دارند در صورتی که دختر حائض شود به سن بلوغ می‌رسد.[۱۵] فقهای اهل سنت بلوغ دختر را ۱۵، برخی ۱۷ و بعضی ۱۸ می‌دانند.[۱۶]
آیت الله صانعی سن بلوغ دختران را سیزده سالگی می‌داند. فتوای او مستند به موثقه عمار، به ضمیمه آیه شش سوره نساء، آیه ۵۹ سوره نور، آیه ۳۴ سوره اسراء، حدیث رفع قلم، عدم الدلیل، استصحاب عدم بلوغ، و... است.[۱۷] آیت الله فیاض هم سن بلوغ را سیزده سالگی می‌داند.[۱۸]
فیض کاشانی و برخی دیگر، به منظور رفع تعارض روایات، گفته‌اند که سن بلوغ دختر در ابواب مختلف فقهی متفاوت است، مثلاً سن وجوب روزه برای او سیزده سال است. کسانی دیگر به طور کلی سیزده سالگی را سن بلوغ دختر می‌دانند. اصولاً سن را معیار بلوغ دختر ندانسته و تنها اَمارات طبیعی از جمله قاعدگی را ملاک آن شمرده‌اند که در برخی جاها معمولاً در نه سالگی روی می‌دهد [۱۹]
منابع
- ↑ سیدرضا هاشمی، مدخل بلوغ، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۷۶۱.
- ↑ محمدتقی فاضل میبدی، بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی، نشریه صفیر حیات، بیست و شش
- ↑ محمدتقی فاضل میبدی، بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی، نشریه صفیر حیات، شماره ۲۶.
- ↑ محمدتقی فاضل میبدی، بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی، نشریه صفیر حیات، شماره ۲۶.
- ↑ محمدتقی فاضل میبدی، بلوغ از دیدگاه فقهی و کارشناسی، نشریه صفیر حیات، شماره ۲۶.
- ↑ سیدرضا هاشمی، مدخل بلوغ، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۷۶۱.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیلة، ج۲، ص ۱۲.
- ↑ خوئي، سيد ابوالقاسم، احكام شرعى بانوان، ص۴۴۸. و نیز: مكارم شيرازى، ناصر، احكام بانوان، ص۲۰. و نیز: منتظري، حسينعلي، رساله استفتاآت، ج۲، ص۶۶.
- ↑ سیدرضا هاشمی، مدخل بلوغ، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۷۶۱.
- ↑ فاضل لنكرانى، محمد، احكام جوانان، ص۶۰.
- ↑ آیینة نظر- آیت‌الله العظمی صانعی از نگاه دیگران، موسسه فرهنگی - هنری فقه الثقلین، فقه الثقلین.
- ↑ مهدى مهريزى، بلوغ دختران، فصلنامه فقه، پیش شماره.ص۹.
- ↑ آیینة نظر- آیت‌الله العظمی صانعی از نگاه دیگران، موسسه فرهنگی - هنری فقه الثقلین، فقه الثقلین.
- ↑ آیینة نظر- آیت‌الله العظمی صانعی از نگاه دیگران، موسسه فرهنگی - هنری فقه الثقلین، فقه الثقلین.
- ↑ جزیری، عبدالحمان، الفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت، ج2، ص 412، دار الثقلین، بیروت، 1419.
- ↑ لفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت، ج2، ص 412
- ↑ آیت الله صانعی، فقه و زندگی، برگرفته از نظريات فقهى مرجع عاليقدر حضرت آية الله العظمى صانعى مدظله العالى، انتشارات فقه الثقلین، چاپ ششم، ۱۳۸۸.
- ↑ http://ijtihadnet.ir/%D8%B3%D9%86-%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%BA-%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%9B-%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%B4-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B2-%D9%88-%D9%BE/
- ↑ سیدرضا هاشمی، مدخل بلوغ، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۷۶۱.