دستور الهی در انتخاب امام علی(ع) به عنوان جانشین پیامبر(ص)

سؤال

اگر گفته می‌شود پیامبر اکرم(ص) شخصی را در غدیر برای جانشینی خود انتخاب کرد، آیا گفته و عمل آن حضرت با اذن پروردگار بود؟

احادیث فراوانی در تعیین جانشین از سوی پیامبر اکرم(ص) صادر شده است که در کتاب‌های معتبر شیعه و اهل سنت نقل شده است:

• حدیث ثقلین،
• حدیث منزلت،
• حدیث و واقعه تاریخی غدیر،
• حدیث قلم و دوات،
• حدیث یوم انذار و… از جمله احادیثی هستند که بر جانشینی امام علی(ع) پس از پیامبر دلالت دارند. همچنین حدیث دوازده خلیفه که در برخی منابع اهل سنت نیز گفته شده که اول آن‌ها علی و آخر آنها مهدی است، و بر امامت دوازده امام بعد از رسول خدا دلالت دارند.

این احادیث به اذن و دستور خدا بوده‌است زیرا سفارشات و دستورهای رسول خدا به خصوص در مسائل دین، اصول عقاید و شریعت و آنچه بستگی به سرنوشت امت اسلامی و بشر دارد، ممکن نیست بدون اذن و دستور خدا باشد زیرا در غیر این صورت رسالت و نبوت آن حضرت خدشه دار می‌گردد.

خداوند در سوره نجم درباره پیامبر می فرماید: ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ۝۳إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ۝۴؛ و از روی هوا و هوس سخن نمی گوید(۳). گفتار او چیزی جز وحی که به او نازل می شود، نیست(۴).﴾(نجم:۳-۴)

با تکیه بر چند آیه دیگر نیز می‌توان نشان داد که پیامبر هر دستور دینی که بدهد از جمله در بحث امامت و جانشینی، از سوی خداست. روی این جهت است که خداوند در قرآن کریم اطاعت مطلق رسول خدا را در کنار اطاعت خود بر مؤمنین واجب قرار داده‌است، به دلیل این که او هیچ چیزی را بدون اذن خداوند انجام نمی‌دهد و لذا می‌فرماید:

• ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ؛ ای اهل ایمان! از خدا اطاعت کنید و [نیز] از پیامبر و صاحبان امر خودتان [که امامان از اهل بیت اند و چون پیامبر دارای مقام عصمت می باشند] اطاعت کنید.﴾(نساء:۵۹)

• ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ؛ و [از اموال و احکام و معارف دینی] آنچه را پیامبر به شما عطا کرد بگیرید و از آنچه شما را نهی کرد، باز ایستید و از خدا پروا کنید؛ زیرا خدا سخت کیفر است﴾(حشر:۷)

این دو آیه از طرف خداوند بر این مطلب دلالت دارند که رسول خدا(ص) در مسئله تعیین جانشین مأذون از طرف خداوند بوده‌است و در غیر این صورت ممکن نبوده که رسول خدا(ص) این همه اصرار بر مسئله جانشینی داشته باشد.

دستور الهی بر اعلام جانشینی در غدیرخم

افزون بر این، مسئله امامت و جانشینی، از مسائل مهم و خطیر دین اسلام است که هدایت نه تنها امت اسلامی بلکه تمام بشر مرهون آن بوده و نه تنها خداوند به آن اذن داده بلکه عقل نیز آن را از وظایف رسول خدا می‌داند. و اهمیت آن به قدری بزرگ بوده که خداوند خودش در قرآن به آن پرداخته‌است. خداوند در سوره مائده آیه ۶۷ می‌فرماید:

﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ ای پیغمبر، آنچه از خدا بر تو نازل شد (به خلق) برسان که اگر نرسانی تبلیغ رسالت و اداء وظیفه نکرده‌ای، و خدا تو را از (شر) مردمان محفوظ خواهد داشت، (و دل قوی دار که) خدا کافران را (به هیچ راه موفقیتی) راهنمایی نخواهد کرد﴾(مائده:۶۷)

• جلال الدین سیوطی از مفسران اهل سنت در ذیل این آیه از مجاهد نقل می‌کند که وقتی این آیه نازل شد، پیامبر عرض کرد: خدایا من تنهایم چگونه این کار را انجام دهم؟ به دنبال این سخن پیامبر، این آیه نازل شد که: «وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ»

• ابوسعید خدری یکی از صحابه رسول خدا نقل می‌کند که این آیه بر رسول خدا در روز غدیر خم دربارهٔ امامت و جانشینی علی(ع) نازل شد.

• ابن مسعود صحابه دیگر رسول خدا نقل می‌کند که او گفته ما این آیه را در زمان حیات پیامبر قرائت می‌کردیم به این معنا که علی(ع) مولای همه مؤمنین است.

معرفی امام علی(ع) در قرآن به عنوان ولی و سرپرست

خداوند خودش امام بعد از پیامبر را به گونه ای معرفی نموده که با در نظر گرفتن شأن نزول بر هیچ‌کسی جز علی(ع) منطبق نمی‌گردد. خداوند می‌فرماید:

«إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛ سرپرست و دوست شما فقط خدا و رسول اوست و مؤمنانی [مانند علی بن ابی طالب اند] که همواره نماز را برپا می دارند و در حالی که در رکوعند [به تهیدستان] زکات می دهند»

• جلال الدین سیوطی می‌گوید به طور متفق علیه از ابن عباس نقل شده که هنگامی که علی در حال رکوع انگشترش را صدقه داد، پیامبر از سائل پرسید که این انگشتر را چه کسی به تو داد؟ او در جواب اشاره به علی کرد و گفت آن رکوع کننده. در همین لحظه این آیه نازل شد. و نیز در همین تفسیر احادیث متعددی نقل شده که همگی می‌گویند این آیه دربارهٔ علی نازل شده‌است و علی کسی بوده که انگشترش را در حال رکوع به سائل داده‌است.

• امام فخر رازی از مفسران معروف اهل سنت نیز روایات متعددی را مبنی بر این نقل می‌کند که این آیه در حق علی نازل شده و اوست که در حال رکوع انگشترش را صدقه داده‌است.

• طبری مفسر دیگر اهل سنت هر چند سعی نموده با ذکر برخی احادیث آیه شریفه را از دلالت بر ولایت و امامت علی(ع) به سوی دیگر منصرف کند ولی باز هم نتوانسته از حقیقت چشم پوشی کند و لذا روایات متعددی را نقل نموده که به اتفاق می‌گویند این آیه در شأن علی(ع) نازل شد و فقط او بوده‌است که در حال رکوع انگشترش را صدقه داده‌است.

با توجه به آنچه که بیان گردید پیامبر خدا(ص) نه تنها در مسئله تعیین جانشین با اذان خداوند عمل می‌کرد بلکه مأمور بوده که این جانشینی را بر همه برساند و لذا در مجالس و مناسبت‌های متعددی به این امر مهم پرداخته و حتی در قرآن کریم نیز این مسئله مهم تلقی شده و آیاتی را به آن اختصاص داده‌است.

مطالعه بیشتر

• المراجعات، سید شرف الدین عاملی.
• گزیده جامع از الغدیر، تلخیص محمد حسین شفیعی شاهرودی.
• و رکبت السفینه، مردان خلیفات.