حرمت غنا و موسیقی در آیات و روایات: تفاوت میان نسخه‌ها

(جایگزینی متن - '<span></span>' به '')
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour }}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
آیا آیات و روایات منصوص و معتبر در حرمت غنا و موسیقی وجود دارد؟
آیا آیات و روایات منصوص و معتبر در حرمت غنا و موسیقی وجود دارد؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}روایات فراوانی وجود دارد که [[غنا]] را حرام دانسته است. غنا آهنگ‌های طرب‌انگیز را می‌گویند که مناسب مجالس لهو و لعب و فسق و فجور باشد. در قرآن کلماتی وجود دارد که بعضی مفسرین آن را به غنا تفسیر کرده‌اند. همچون «قول الزور» در آیه ۳۰ [[سوره حج]] که امر بر دوری از آن شده است و همینطور «لهوالحدیث» در آیه ۶ [[سوره لقمان]] که در بعضی مصادیق آن، غنا گفته شده است.


== تعریف غنای حرام ==
== تعریف غنای حرام ==
آنچه از مجموع کلمات فقها و سخنان دانشمندان اسلامی در این زمینه می‌توان استفاده کرد، این است که غنا، آهنگ‌های طرب‌انگیز و لهو باطل است و به عبارت دیگر: غنا آهنگ‌هایی است که متناسب مجالس فسق و فجور و اهل گناه و فساد می‌باشد که قوای شهوانی را در انسان تحریک می‌کند و گاه یک آهنگ هم خودش غنا و لهو و باطل است و هم محتوای آن، به این ترتیب که اشعار فساد انگیز را با آهنگ‌های رقص آور بخوانند؛ و گاه تنها آهنگ، غنا است به این ترتیب که اشعار پرمحتوا یا آیات قرآن کریم و دعا و مناجات را به آهنگی بخوانند که مناسب مجالس لهو لعب است و در هر دو صورت حرام می‌باشد.
آنچه از مجموع کلمات فقها می‌توان استفاده کرد، این است که غنا، آهنگ‌های طرب‌انگیز و لهو باطل است. به عبارت دیگر: غنا آهنگ‌هایی است که متناسب مجالس فسق و فجور و اهل گناه و فساد می‌باشد که قوای شهوانی را در انسان تحریک می‌کند. گاه یک آهنگ هم خودش غنا و لهو و باطل است و هم محتوای آن؛ به این ترتیب که اشعار فسادانگیز را با آهنگ‌های رقص‌آور بخوانند؛ و گاه تنها آهنگ، غنا است به این ترتیب که اشعار پرمحتوا یا آیات قرآن کریم و دعا و مناجات را به آهنگی بخوانند که مناسب مجالس لهو لعب است و در هر دو صورت حرام می‌باشد.


== مفاسد غنا ==
== مفاسد غنا ==
الف ـ تشویق به فساد اخلاق: مجالس غنا به‌طور معمول مرکز انواع مفاسد است و آنچه به این مفاسد دامن می‌زند، همان غنا است.
الف ـ تشویق به فساد اخلاق: مجالس غنا به‌طور معمول مرکز انواع مفاسد است و آنچه به این مفاسد دامن می‌زند، همان غنا است.


ب ـ غافل شدن از یاد خدا: تعبیر به «لهو» که در تفسیر «غنا» در برخی از روایات اسلامی آمده، اشاره به همین حقیقت است که غنا انسان را آن چنان مست شهوات می‌کند که از یاد خدا غافل می‌سازد.
ب ـ غافل شدن از یاد خدا: تعبیر به «لهو» که در تفسیر «غنا» در برخی از روایات اسلامی آمده، اشاره به همین حقیقت است که غنا انسان را آنچنان مست شهوات می‌کند که از یاد خدا غافل می‌سازد.


ج ـ آثار زیانبار بر اعصاب و روان: غنا و موسیقی در حقیقت یکی از عوامل مهم تخدیر اعصاب و روان است و آثار زیانبار غنا و موسیقی بر اعصاب تا سرحدّ تولید جنون و بر قلب و فشار خون و تحریکات نامطلوب، پیش می‌رود.<ref>مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، ج۱۷، ص۲۲.</ref>
ج ـ آثار زیانبار بر اعصاب و روان: غنا و موسیقی در حقیقت یکی از عوامل مهم تخدیر اعصاب و روان است و آثار زیانبار غنا و موسیقی بر اعصاب تا سر حد تولید جنون و تحریکات نامطلوب، پیش می‌رود.<ref>مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، ج۱۷، ص۲۲.</ref>


== حرمت غنا در آیات و روایات ==
== حرمت غنا در آیات و روایات ==
گرچه در قرآن کریم، تنها کلیات مسایل آمده و تبیین جزئیات و تعیین مصداق‌های آن، به پیامبر و امامان(ع) واگذار شده است و مراجع عظام تقلید با توجّه به آیات و روایات موجود، احکام را از آن‌ها استنباط می‌کنند، ولی در خصوص «غنا» و موسیقی، قرآن کریم، در برخی آیات به آن پرداخته و مخالفت خود را با غنا و موسیقی اعلام فرموده است از جمله:
گرچه در قرآن کریم، تنها کلیات مسایل آمده و تبیین جزئیات و تعیین مصداق‌های آن، به پیامبر و امامان(ع) واگذار شده است و مراجع عظام تقلید با توجه به آیات و روایات موجود، احکام را از آن‌ها استنباط می‌کنند، ولی در خصوص «غنا» و موسیقی، قرآن کریم، در برخی آیات به آن پرداخته و مخالفت خود را با غنا و موسیقی اعلام فرموده است از جمله:


آیهٔ اول: {{قرآن|فَاجْتَنِبُوا الرِّ‌جْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ‌|ترجمه=از پلیدی بت‌ها و از گفتار باطل اجتناب ورزید.|سوره=حج|آیه=۳۰}} ابن بصیر می‌گوید از امام صادق(ع) از آیهٔ «… فاجتنبوا الرجس من الاوثان واجتنبوا قول الزور» سؤال کردم. امام(ع) فرمود: منظور «غنا» است.<ref>الحسینی البحرانی، سیّد هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسهٔ البعثه، ج۳، ص۸۸</ref> زید شَحّام نیز می‌گوید: از امام صادق(ع) در بارهٔ تفسیر قول زور پرسیدم، آن حضرت فرمود: منظور از قول زور، غنا است.<ref>همان. ۸۸۱–۸۸</ref>
آیهٔ اول: {{قرآن|فَاجْتَنِبُوا الرِّ‌جْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ‌|ترجمه=از پلیدی بت‌ها و از گفتار باطل اجتناب ورزید.|سوره=حج|آیه=۳۰}} ابن بصیر می‌گوید از امام صادق(ع) از آیهٔ «… فاجتنبوا الرجس من الاوثان واجتنبوا قول الزور» سؤال کردم. امام(ع) فرمود: منظور «غنا» است.<ref>الحسینی البحرانی، سیّد هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسهٔ البعثه، ج۳، ص۸۸</ref> زید شَحّام نیز می‌گوید: از امام صادق(ع) درباره تفسیر قول زور پرسیدم، آن حضرت فرمود: منظور از قول زور، غنا است.<ref>همان. ۸۸۱–۸۸</ref>


آیهٔ دوّم: {{قرآن|وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ|سوره=لقمان|آیه=۶}} بعضی از مردم، سخنان باطل و بیهوده می‌خرند تا مردم را از روی جهل و نادانی گمراه سازند و آیات الهی را به استهزاء گیرند، پس برای آنها عذابی خوارکننده است.<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، قم: منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، ج۱۵–۱۶، ص۳۰۹.</ref>
آیهٔ دوّم: {{قرآن|وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ|سوره=لقمان|آیه=۶}} بعضی از مردم، سخنان باطل و بیهوده می‌خرند تا مردم را از روی جهل و نادانی گمراه سازند و آیات الهی را به استهزاء گیرند، پس برای آنها عذابی خوارکننده است.<ref>طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، قم: منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، ج۱۵–۱۶، ص۳۰۹.</ref>


[[امام صادق(ع)]] می‌فرماید: «غنا» از مسایلی است که خداوند تبارک وتعالی وعدهٔ عذاب بر آن داده است و سپس آیهٔ ۶، سورهٔ لقمان را تلاوت فرمود.<ref>الحسینی البحرانی، سید هاشم، همان.</ref>
[[امام صادق(ع)]] می‌فرماید: «غنا» از مسایلی است که خداوند تبارک و تعالی وعده عذاب بر آن داده است و سپس آیه ۶، سوره لقمان را تلاوت فرمود.<ref>الحسینی البحرانی، سید هاشم، همان.</ref>


«لهوالحدیث» دارای معنای گسترده‌ای است که هرگونه سخن یا آهنگ‌های سرگرم‌کننده و غفلت‌زا را شامل می‌شود که موجب گمراهی و بیهودگی انسان می‌گردد، خواه از قبیل «غنا» و لحن‌ها و آهنگ‌های شهوت‌انگیز و هوس‌آلود باشد یا سخنانی باشد که نه از طریق آهنگ، بلکه از طریق محتوا، انسان را به فساد و تباهی بکشاند.<ref>مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج۱۷، ص۱۵.</ref>
«لهوالحدیث» دارای معنای گسترده‌ای است که هرگونه سخن یا آهنگ‌های سرگرم‌کننده و غفلت‌زا را شامل می‌شود که موجب گمراهی و بیهودگی انسان می‌گردد، خواه از قبیل «غنا» و لحن‌ها و آهنگ‌های شهوت‌انگیز و هوس‌آلود باشد یا سخنانی باشد که نه از طریق آهنگ، بلکه از طریق محتوا، انسان را به فساد و تباهی بکشاند.<ref>مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج۱۷، ص۱۵.</ref>
خط ۲۹: خط ۲۸:
امام صادق(ع) می‌فرماید: «مجلس «غنا» و خوانندگی لهو و باطل، مجلسی است که خدا به اهل آن نمی‌نگرد و این مصداق قول خداوند متعال است که می‌فرماید: «بعضی از مردم هستند که سخنان بیهوده خریداری می‌کنند تا مردم را از راه خدا گمراه سازند.»<ref>الکلینی، محمّدبن یعقوب، الکافی، بیروت، مؤسسه الوفا، ج۶، ص۴۴۴.</ref>
امام صادق(ع) می‌فرماید: «مجلس «غنا» و خوانندگی لهو و باطل، مجلسی است که خدا به اهل آن نمی‌نگرد و این مصداق قول خداوند متعال است که می‌فرماید: «بعضی از مردم هستند که سخنان بیهوده خریداری می‌کنند تا مردم را از راه خدا گمراه سازند.»<ref>الکلینی، محمّدبن یعقوب، الکافی، بیروت، مؤسسه الوفا، ج۶، ص۴۴۴.</ref>


امام صادق(ع) می‌فرماید: «الغنا یورث النفاق»<ref>محمّدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ج۷، ص۳۰۶.</ref> «غنا» نفاق را به ارث می‌گذارد و در حدیث دیگری امام صادق(ع) می‌فرماید: «بیت الغناء لا تومن فیه الفجیعه و لا تجاب فیه الدعوه، و لا یدخله الملک،<ref>حر عاملی، محمّد، وسائل الشیعه، قم: آل البیت، ج۱۷، ص۳۶۴، ۳۲۷.</ref> خانه‌ای که در آن غنا باشد، ایمن از مرگ و مصیبت دردناک نیست و دعا در آن به اجابت نمی‌رسد و فرشتگان وارد آن نمی‌شوند.»
امام صادق(ع) می‌فرماید: «غنا» نفاق را به ارث می‌گذارد.<ref>محمّدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ج۷، ص۳۰۶.</ref> و در حدیث دیگری می‌فرماید: «خانه‌ای که در آن غنا باشد، ایمن از مرگ و مصیبت دردناک نیست و دعا در آن به اجابت نمی‌رسد و فرشتگان وارد آن نمی‌شوند.»<ref>حر عاملی، محمّد، وسائل الشیعه، قم: آل البیت، ج۱۷، ص۳۶۴، ۳۲۷.</ref>


در حدیثی از جابربن عبدالله از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمود: «کان ابلیس اوّل من تغنی»<ref>وسائل الشیعه، همان.</ref> شیطان اولین کسی بود که غنا خواند. ابن مسعود از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که فرمود: «الغناء ینبت النفاق فی القلب کما ینبت الماء البقل»<ref>محمدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ج۷، ص۳۰۶.</ref> غناء روح نفاق را در قلب پرورش می‌دهد همان گونه که آب، گیاهان را پرورش می‌دهد.
در حدیثی از جابربن عبدالله از [[پیامبر اکرم(ص)]] نقل شده که فرمود: «شیطان اولین کسی بود که غنا خواند.»<ref>وسائل الشیعه، همان.</ref> ابن مسعود از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که فرمود: «غناء روح نفاق را در قلب پرورش می‌دهد همان گونه که آب، گیاهان را پرورش می‌دهد.»<ref>محمدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ج۷، ص۳۰۶.</ref>  


* البته آهنگ‌ها و آوازهایی که از نظر محتوا (مضمون اشعار) دارای معنایی باشکوه و زیباست و از طرفی خوب و زیبا اجرا می‌شود و در عین حال تناسب و شباهتی با ساز و آوازهای مجالس لهو، عیش، عشرت و فساد ندارد، گوش دادن به این نوع آهنگ‌ها اشکال ندارد. سازها و آوازهایی که نسبت به آن‌ها شک داریم و نمی‌دانیم از نوع «غنا» (موسیقی مبتذل) است یا جز موسیقی‌های مجاز است، احتیاط آن است که به این‌گونه آهنگ‌ها نیز گوش داده نشود.<ref>فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، (استفتائات)، قم، مطبوعاتی امیر، چاپ دوم، ص۲۵۲.</ref>
* البته آهنگ‌ها و آوازهایی که از نظر محتوا (مضمون اشعار) دارای معنایی باشکوه و زیباست و از طرفی خوب و زیبا اجرا می‌شود و در عین حال تناسب و شباهتی با ساز و آوازهای مجالس لهو، عیش، عشرت و فساد ندارد، گوش دادن به این نوع آهنگ‌ها اشکال ندارد. سازها و آوازهایی که نسبت به آن‌ها شک داریم و نمی‌دانیم از نوع «غنا» (موسیقی مبتذل) است یا جز موسیقی‌های مجاز است، احتیاط آن است که به این‌گونه آهنگ‌ها نیز گوش داده نشود.<ref>فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، (استفتائات)، قم، مطبوعاتی امیر، چاپ دوم، ص۲۵۲.</ref>

نسخهٔ ‏۱۲ فوریهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۱۱:۱۶

سؤال

آیا آیات و روایات منصوص و معتبر در حرمت غنا و موسیقی وجود دارد؟

روایات فراوانی وجود دارد که غنا را حرام دانسته است. غنا آهنگ‌های طرب‌انگیز را می‌گویند که مناسب مجالس لهو و لعب و فسق و فجور باشد. در قرآن کلماتی وجود دارد که بعضی مفسرین آن را به غنا تفسیر کرده‌اند. همچون «قول الزور» در آیه ۳۰ سوره حج که امر بر دوری از آن شده است و همینطور «لهوالحدیث» در آیه ۶ سوره لقمان که در بعضی مصادیق آن، غنا گفته شده است.

تعریف غنای حرام

آنچه از مجموع کلمات فقها می‌توان استفاده کرد، این است که غنا، آهنگ‌های طرب‌انگیز و لهو باطل است. به عبارت دیگر: غنا آهنگ‌هایی است که متناسب مجالس فسق و فجور و اهل گناه و فساد می‌باشد که قوای شهوانی را در انسان تحریک می‌کند. گاه یک آهنگ هم خودش غنا و لهو و باطل است و هم محتوای آن؛ به این ترتیب که اشعار فسادانگیز را با آهنگ‌های رقص‌آور بخوانند؛ و گاه تنها آهنگ، غنا است به این ترتیب که اشعار پرمحتوا یا آیات قرآن کریم و دعا و مناجات را به آهنگی بخوانند که مناسب مجالس لهو لعب است و در هر دو صورت حرام می‌باشد.

مفاسد غنا

الف ـ تشویق به فساد اخلاق: مجالس غنا به‌طور معمول مرکز انواع مفاسد است و آنچه به این مفاسد دامن می‌زند، همان غنا است.

ب ـ غافل شدن از یاد خدا: تعبیر به «لهو» که در تفسیر «غنا» در برخی از روایات اسلامی آمده، اشاره به همین حقیقت است که غنا انسان را آنچنان مست شهوات می‌کند که از یاد خدا غافل می‌سازد.

ج ـ آثار زیانبار بر اعصاب و روان: غنا و موسیقی در حقیقت یکی از عوامل مهم تخدیر اعصاب و روان است و آثار زیانبار غنا و موسیقی بر اعصاب تا سر حد تولید جنون و تحریکات نامطلوب، پیش می‌رود.[۱]

حرمت غنا در آیات و روایات

گرچه در قرآن کریم، تنها کلیات مسایل آمده و تبیین جزئیات و تعیین مصداق‌های آن، به پیامبر و امامان(ع) واگذار شده است و مراجع عظام تقلید با توجه به آیات و روایات موجود، احکام را از آن‌ها استنباط می‌کنند، ولی در خصوص «غنا» و موسیقی، قرآن کریم، در برخی آیات به آن پرداخته و مخالفت خود را با غنا و موسیقی اعلام فرموده است از جمله:

آیهٔ اول: ﴿فَاجْتَنِبُوا الرِّ‌جْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ‌؛ از پلیدی بت‌ها و از گفتار باطل اجتناب ورزید.(حج:۳۰) ابن بصیر می‌گوید از امام صادق(ع) از آیهٔ «… فاجتنبوا الرجس من الاوثان واجتنبوا قول الزور» سؤال کردم. امام(ع) فرمود: منظور «غنا» است.[۲] زید شَحّام نیز می‌گوید: از امام صادق(ع) درباره تفسیر قول زور پرسیدم، آن حضرت فرمود: منظور از قول زور، غنا است.[۳]

آیهٔ دوّم: ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ(لقمان:۶) بعضی از مردم، سخنان باطل و بیهوده می‌خرند تا مردم را از روی جهل و نادانی گمراه سازند و آیات الهی را به استهزاء گیرند، پس برای آنها عذابی خوارکننده است.[۴]

امام صادق(ع) می‌فرماید: «غنا» از مسایلی است که خداوند تبارک و تعالی وعده عذاب بر آن داده است و سپس آیه ۶، سوره لقمان را تلاوت فرمود.[۵]

«لهوالحدیث» دارای معنای گسترده‌ای است که هرگونه سخن یا آهنگ‌های سرگرم‌کننده و غفلت‌زا را شامل می‌شود که موجب گمراهی و بیهودگی انسان می‌گردد، خواه از قبیل «غنا» و لحن‌ها و آهنگ‌های شهوت‌انگیز و هوس‌آلود باشد یا سخنانی باشد که نه از طریق آهنگ، بلکه از طریق محتوا، انسان را به فساد و تباهی بکشاند.[۶]

امام صادق(ع) می‌فرماید: «مجلس «غنا» و خوانندگی لهو و باطل، مجلسی است که خدا به اهل آن نمی‌نگرد و این مصداق قول خداوند متعال است که می‌فرماید: «بعضی از مردم هستند که سخنان بیهوده خریداری می‌کنند تا مردم را از راه خدا گمراه سازند.»[۷]

امام صادق(ع) می‌فرماید: «غنا» نفاق را به ارث می‌گذارد.[۸] و در حدیث دیگری می‌فرماید: «خانه‌ای که در آن غنا باشد، ایمن از مرگ و مصیبت دردناک نیست و دعا در آن به اجابت نمی‌رسد و فرشتگان وارد آن نمی‌شوند.»[۹]

در حدیثی از جابربن عبدالله از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمود: «شیطان اولین کسی بود که غنا خواند.»[۱۰] ابن مسعود از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که فرمود: «غناء روح نفاق را در قلب پرورش می‌دهد همان گونه که آب، گیاهان را پرورش می‌دهد.»[۱۱]

  • البته آهنگ‌ها و آوازهایی که از نظر محتوا (مضمون اشعار) دارای معنایی باشکوه و زیباست و از طرفی خوب و زیبا اجرا می‌شود و در عین حال تناسب و شباهتی با ساز و آوازهای مجالس لهو، عیش، عشرت و فساد ندارد، گوش دادن به این نوع آهنگ‌ها اشکال ندارد. سازها و آوازهایی که نسبت به آن‌ها شک داریم و نمی‌دانیم از نوع «غنا» (موسیقی مبتذل) است یا جز موسیقی‌های مجاز است، احتیاط آن است که به این‌گونه آهنگ‌ها نیز گوش داده نشود.[۱۲]



مطالعه بیشتر

۱. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، (مؤسسهٔ اعلمی بیروت)، ج۱۶، ص۲۰۹، ۲۱۲.

۲. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج۱۴، ص۹۱، و ج۱۶، ص۱۱۴؛ ج۱۷، ص۱۵، ۲۷.

۳. نظری به موسیقی از طریق کتاب و سنّت، مصطفی شریعت موسوی، انتشارات اسماعیلیان، قم.

۴. غنا، موسیقی؛ ج۳، رضا مختاری و محسن صادقی.


منابع

  1. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، ج۱۷، ص۲۲.
  2. الحسینی البحرانی، سیّد هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسهٔ البعثه، ج۳، ص۸۸
  3. همان. ۸۸۱–۸۸
  4. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، قم: منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، ج۱۵–۱۶، ص۳۰۹.
  5. الحسینی البحرانی، سید هاشم، همان.
  6. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج۱۷، ص۱۵.
  7. الکلینی، محمّدبن یعقوب، الکافی، بیروت، مؤسسه الوفا، ج۶، ص۴۴۴.
  8. محمّدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ج۷، ص۳۰۶.
  9. حر عاملی، محمّد، وسائل الشیعه، قم: آل البیت، ج۱۷، ص۳۶۴، ۳۲۷.
  10. وسائل الشیعه، همان.
  11. محمدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ج۷، ص۳۰۶.
  12. فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، (استفتائات)، قم، مطبوعاتی امیر، چاپ دوم، ص۲۵۲.