حدیث برابر بودن ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۳۰ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۲۳:۳۶

سؤال

آیا سند روایت برابر بودن پاداش زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع) معتبر است؟ دیگر اشکالات: سند این روایت ضعیف است؛ روایت خبر واحد است و نمی‌توان طبق خبر واحد و آن هم روایت ضعیف، فتوا داد؛ در این روایت آمده امام هادی فرمود زیارت قبر عبد العظیم حسنی برابر با زیارت امام حسین است در حالی که امام هادی قبل از عبد العظیم حسنی به شهادت رسیده است.

متن حدیث

«...ِ عَنْ بَعْضِ أَهْلِ الرَّيِّ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الْعَسْكَرِيِّ ع فَقَالَ أَيْنَ كُنْتَ فَقُلْتُ زُرْتُ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ ع فَقَالَ أَمَا إِنَّكَ لَوْ زُرْتَ قَبْرَ عَبْدِ الْعَظِيمِ عِنْدَكُمْ لَكُنْتَ كَمَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ(ع)»^[۱]

یکی از اهالی ری نزد امام حسن عسکری(ع) رفت. امام(ع) پرسید: «کجا بودی؟» پاسخ داد: «امام حسین(ع) را زیارت کردم». امام(ع) فرمود: «اگر قبر عبدالعظیم که نزد شما است را زیارت کنی، مانند کسی هستی که حسین(ع) را زیارت کرده است.»

بررسی سند

روایت همانندی ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع)، در دو کتاب ثواب الاعمال نوشته شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق)^[۲] و کامل الزیارات نوشته ابن قولویه (درگذشت ۳۶۸ق)^[۱] آمده است.

ضعف سند

شیخ صدوق و ابن قولویه این روایت را با دو سند متفاوت، هر دو از محمد بن یحیی عطار و او از یکی از اهالی ری، از امام حسن عسکری نقل کرده‌اند.^[۳] در هر دو سند، نام فردی که از امام(ع) حدیث را نقل کرده ذکر نشده است؛ بنابراین روایت مرسل بوده و ضعیف است.

قرینه‌های تقویت کننده ضعف سند

برای تقویت ضعف نسد این روایت، قرینه‌هایی وجود دارد که برخی از آنها چنین است:

راوی اصلی حدیث، محمد بن یحیی، از استادان شیخ کلینی است که رجال‌شناسان شیعه او را به بزرگی یاد کرده و او را به وثاقت، راستگویی، علم و تقوا ستوده‌اند.^[۴] بنابراین گذشتن از این روایت اگر چه از فردی مجهول روایت شده آسان نیست.

بسیاری از عالمان شیعه مانند علامه مجلسی و ملاصدرا این روایت را نقل کرده و تلقی به قبول کرده‌اند. این تلقی به قبول با علم به ضعف سند بوده است؛^[۵] بنابراین قرینه‌ای است که از ضعف سند می‌کاهد.

بر اساس روایتی که شیخ صدوق نقل در کتاب من‌ لا یحضره الفقیه ذکر کرده، به کسی که توانایی زیارت و دیدار اهل بیت(ع)‌ را ندارد، سفارش شده به دیدار دوستان صالح اهل بیت(ع) برود؛ زیرا برای او ثوابی همانند ثواب زیارت اهل بیت(ع)‌ نوشته می‌شود.^[۶]^{[یاددداشت ۱]} این حدیث در کتاب کامل الزیارات از از امام کاظم(ع) نیز، نقل شده است.^[۷] علامه مجلسی این روایت را منقولِ مانندِ صحیح دانسته است.^[۸]

بررسی تاریخ وفات حضرت عبدالعظیم

موضوع تاریخ ولادت و وفات حضرت عبدالعظیم جزء اموری است که دیدگاه‌های متفاوتی پیرامون آن بیان شده است. متأسفانه با وجود عظمت شخصیتی جناب عبدالعظیم، منبع معتبری که بتوان بر اساس آن با اطمینان از تاریخ تولد و وفات ایشان سخن گفت، در دسترس ما نیست.

آیت الله استادی درباره تاریخ وفات ایشان اینگونه می‌نویسند:

اگر بر روایت کامل الزیارات و ثواب الاعمال اعتماد کنیم، باید بگوییم که عبدالعظیم در دوران امامت حضرت هادی و قبل از شهادت آن حضرت از دنیا رفته است؛ زیرا دوران امامت آن حضرت از سال ۲۲۰ تا ۲۵۴ بوده است. تعیین تاریخ دقیق یا تقریبی ممکن نیست و هیچ دلیلی بر این که سال وفات عبدالعظیم همان سال شهادت حضرت هادی یعنی ۲۵۴ باشد، در دسترس نیست. همچنین هیچ دلیلی بر این که سال وفات او حدود ۲۵۰ یا یکی دو سال قبل از شهادت حضرت هادی باشد، نداریم.^[۹]

با این حال مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی تاریخ وفات ایشان را نیمه شوال سال ۲۵۲ق ثبت کرده است.^[۱۰]

آیت الله استادی در مورد رفع این اشکال که حضرت عبدالعظیم از اصحاب امام عسکری است، می‌گویند: ممکن است برخی با استناد به نقل برخی کتب رجالی که حضرت عبدالعظیم را از اصحاب امام عسکری نیز معرفی کرده‌اند، چنین نتیجه بگیرند که تاریخ وفات عبدالعظیم لزوماً باید بعد از شهادت امام هادی باشد، ولی این اشکال را می‌توان اینگونه پاسخ داد که اگر منظور این بزرگان درک امام عسکری به همراه نقل روایت است که در منابع روایی از طریق عبدالعظیم روایتی از امام عسکری نقل نشده است یا حداقل به دست ما نرسیده است و اگر منظور درک زمان امام عسکری باشد، پاسخ آن است که با توجه به ولادت امام عسکری در سال ۲۳۲ق قطعا عبدالعظیم ایشان را درک کرده است، ولی نه در دوران امامت ایشان.

آیت الله استادی این احتمال را داده‌اند که ممکن است منشأ این اشتباه آن باشد که احیاناً برای امام هادی نیز لقب عسکری به کار رفته است، از این رو برخی به اشتباه ایشان را از اصحاب امام حسن عسکری نیز به شمار آورده‌اند.^[۱۱]

بر این اساس نمی‌توان به‌طور قطع گفت که تاریخ وفات ایشان پس از شهادت امام هادی بوده است، بلکه نقل‌های هرچند ضعیف قرائنی بر آن هستند که وفات ایشان قبل از شهادت امام هادی بوده است و با این نگرش حدیث مورد سؤال که زیارت عبد العظیم حسنی را همسان زیارت ابا عبد الله الحسین (سلام الله علیه دانسته قابل استناد نمی‌باشد.

منابع

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به تحقیق و تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضویه، ۱۳۵۶ش، ص۳۳۴.
↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دار الشريف الرضي للنشر، ۱۴۰۶ق، ص۹۹.
↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دار الشريف الرضي للنشر، ۱۴۰۶ق، ص۹۹؛ ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به تحقیق و تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضویه، ۱۳۵۶ش، ص۳۳۴.
↑ ر. ک. نجاشی، احمد، رجال نجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۲۵۰؛ میر داماد، محمد باقر، التعلیقه علی کتاب الکافی، قم، خیام، چاپ اول، ۱۴۰۳، ج۱، ص۷۶ و ۳۶۵.
↑ برای نمونه نگاه کنید به صدر الدین شیرازی، محمد، شرح اصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳، ج۳، ص۲۷۶؛ مجلسی، محمد تقی، روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسه کوشانپور، چاپ اول، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۵۷ و ج۱۴، ص۱۶۵.
↑ ابن بابویه، محمد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۷۳.
↑ ابن قولویه، جعفر، کامل الزیارات، نجف اشرف، دار المرتضویه، چاپ اول، ۱۳۵۶ش، ص۳۱۹.
↑ مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴، ج‏۶، ص۱۴۴.
↑ ر. ک. شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی و شهر ری، مقاله آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او، آیت الله رضا استادی، قم، سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، اول، ۱۳۸۲، صص۶۷–۶۹.
↑ آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، نجف، مطبعه الغری، ج۷، ص۱۹۰.
↑ استادی، رضائی، مقاله آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او، صص۶۷–۶۹.

خطای یادکرد: برچسب <ref> برای گروهی به نام «یاددداشت» وجود دارد، اما برچسب متناظر با <references group="یاددداشت"/> یافت نشد.

[:0-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به تحقیق و تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضویه، ۱۳۵۶ش، ص۳۳۴.

[2] شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دار الشريف الرضي للنشر، ۱۴۰۶ق، ص۹۹.

[3] شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دار الشريف الرضي للنشر، ۱۴۰۶ق، ص۹۹؛ ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به تحقیق و تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضویه، ۱۳۵۶ش، ص۳۳۴.

[4] ر. ک. نجاشی، احمد، رجال نجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۲۵۰؛ میر داماد، محمد باقر، التعلیقه علی کتاب الکافی، قم، خیام، چاپ اول، ۱۴۰۳، ج۱، ص۷۶ و ۳۶۵.

[5] برای نمونه نگاه کنید به صدر الدین شیرازی، محمد، شرح اصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳، ج۳، ص۲۷۶؛ مجلسی، محمد تقی، روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسه کوشانپور، چاپ اول، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۵۷ و ج۱۴، ص۱۶۵.

[6] ابن بابویه، محمد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۷۳.

[8] ابن قولویه، جعفر، کامل الزیارات، نجف اشرف، دار المرتضویه، چاپ اول، ۱۳۵۶ش، ص۳۱۹.

[9] مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴، ج‏۶، ص۱۴۴.

[10] ر. ک. شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی و شهر ری، مقاله آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او، آیت الله رضا استادی، قم، سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، اول، ۱۳۸۲، صص۶۷–۶۹.

[11] آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، نجف، مطبعه الغری، ج۷، ص۱۹۰.

[12] استادی، رضائی، مقاله آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او، صص۶۷–۶۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[یاددداشت ۱]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

@@ خط ۱۵: / خط ۱۵: @@
 روایت همانندی ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع)، در دو کتاب ثواب الاعمال نوشته شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق)<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دار الشريف الرضي للنشر، ۱۴۰۶ق، ص۹۹.</ref> و کامل الزیارات نوشته ابن قولویه (درگذشت ۳۶۸ق)<ref name=":0" /> آمده است.
-شیخ صدوق و ابن قولویه با دو سند متفاوت، لکن هر دو از جناب محمّد بن یحیی عطّار و ایشان از یکی از اهالی ری این گونه نقل کرده است که: «خدمت امام هادی رسیدم. ایشان فرمود: کجا بودی؟ گفتم: حسین بن علی را زیارت کردم. امام هادی فرمود :أما إنّک لَو زُرتَ قَبرَ عَبدِالعَظیمِ عِندَکُم کُنتَ کَمَن زارَ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ؛ بدان که اگر قبر عبدالعظیم را در شهر خودتان زیارت کنی، مانند کسی هستی که حسین بن علی را زیارت کرده باشد.»
+=== ضعف سند ===
+شیخ صدوق و ابن قولویه این روایت را با دو سند متفاوت، هر دو از محمد بن یحیی عطار و او از یکی از اهالی ری، از امام حسن عسکری نقل کرده‌اند.<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دار الشريف الرضي للنشر، ۱۴۰۶ق، ص۹۹؛ ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به تحقیق و تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضویه، ۱۳۵۶ش، ص۳۳۴.</ref> در هر دو سند، نام فردی که از امام(ع) حدیث را نقل کرده ذکر نشده است؛ بنابراین روایت [[حدیث مرسل|مرسل]] بوده و [[حدیث ضعیف|ضعیف]] است.
-==سند روایت در کامل الزیارات==
+=== قرینه‌های تقویت کننده ضعف سند ===
-حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ بَعْضِ أَهْلِ الرَّی‏
+برای تقویت ضعف نسد این روایت، قرینه‌هایی وجود دارد که برخی از آنها چنین است:
-سند روایت در ثواب الاعمال:
+* راوی اصلی حدیث، محمد بن یحیی، از استادان شیخ کلینی است که رجال‌شناسان شیعه او را به بزرگی یاد کرده و او را به [[وثاقت]]، [[راستگویی]]، [[علم]] و [[تقوا]] ستوده‌اند.<ref>ر. ک. نجاشی، احمد، رجال نجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۲۵۰؛ میر داماد، محمد باقر، التعلیقه علی کتاب الکافی، قم، خیام، چاپ اول، ۱۴۰۳، ج۱، ص۷۶ و ۳۶۵.</ref> بنابراین گذشتن از این روایت اگر چه از فردی مجهول روایت شده آسان نیست.
-حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا حَمْزَه بْنُ الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ ره قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی الْعَطَّارُ عَمَّنْ دَخَلَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَادِی مِنْ أَهْلِ الرَّی‏
+* بسیاری از عالمان شیعه مانند علامه مجلسی و ملاصدرا این روایت را نقل کرده و تلقی به قبول کرده‌اند. این تلقی به قبول با علم به ضعف سند بوده است؛<ref>برای نمونه نگاه کنید به صدر الدین شیرازی، محمد، شرح اصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳، ج۳، ص۲۷۶؛ مجلسی، محمد تقی، روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسه کوشانپور، چاپ اول، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۵۷ و ج۱۴، ص۱۶۵.</ref> بنابراین قرینه‌ای است که از ضعف سند می‌کاهد.
-گرچه هر دو سند تا راوی آخر بدون اشکال است، لکن در هر دو منبع، جناب محمد بن یحیی العطار از کسی که روایت را از او نقل کرده، نامی به میان نیاورده است و مجهول بودن او باعث شده تا از این جهت، روایت مرسل به شمار آید.
+* بر اساس روایتی که شیخ صدوق نقل در کتاب من‌ لا یحضره الفقیه ذکر کرده، به کسی که توانایی زیارت و دیدار اهل بیت(ع)‌ را ندارد، سفارش شده به دیدار دوستان صالح اهل بیت(ع) برود؛ زیرا برای او ثوابی همانند ثواب زیارت اهل بیت(ع)‌ نوشته می‌شود.<ref>ابن بابویه، محمد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۷۳.</ref><ref group="یاددداشت">نزدیک به محتوای این روایت در کتاب وسائل الشیعه ج۱۴، ص۵۸۱، در  باب «بَابُ اسْتِحْبَابِ زِیَارَه الْمُؤْمِنِینَ خُصُوصاً الصُّلَحَاء» نقل شده است.</ref> این حدیث در کتاب کامل الزیارات از از امام کاظم(ع) نیز، نقل شده است.<ref>ابن قولویه، جعفر، کامل الزیارات، نجف اشرف، دار المرتضویه، چاپ اول، ۱۳۵۶ش، ص۳۱۹.</ref> علامه مجلسی این روایت را [[حدیث منقولِ|منقولِ]] مانندِ [[حدیث صحیح|صحیح]] دانسته است.<ref>مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴، ج‏۶، ص۱۴۴.</ref>
-البته باید توجه داشت که سند یکی از قرائن برای پذیرش یا عدم پذیرش روایت است و حدیث شناسان از طرق متعددی همچون محدث نقل کننده و کتاب وی و نیز دیگر قرائن گاه حدیث ضعیفی را نیز می‌پذیرند.
-قرائن تقویت کننده ضعف سند
-این روایت را دو شخصیت از اَعلام حدیثی نقل کرده‌اند، به علاوه اینکه روایت در دو کتابی که نسبت به آن دو کتاب و استناد آنها به مولفان‌شان تردیدی وجود ندارد، نقل شده‌اند.
-راوی اصلی ماجرا یعنی محمد بن یحیی از اساتید بزرگانی چون مرحوم کلینی به شمار می‌آید و هر کدام از رجال شناسان که از محمد بن یحیی عطّار نامی برده‌اند، او را به بزرگی و عظمت یاد کرده و به وثاقت و صداقت و علم و تقوا ستوده‌اند.<ref>ر. ک. نجاشی، احمد، رجال نجاشی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۲۵۰؛ میر داماد، محمد باقر، التعلیقه علی کتاب الکافی، قم، خیام، چاپ اول، ۱۴۰۳، ج۱، ص۷۶ و ۳۶۵.</ref> از این رو نمی‌توان به سادگی از کنار نقل ایشان، حتی اگر از شخص مجهولی باشد، عبور کرد.
-بسیاری از اعلام و بزرگان در طول تاریخ شیعه این روایت را نقل کرده و تلقی به قبول کرده‌اند و این تلقی به قبول با علم به ضعف سند بوده است که خود می‌تواند از ضعف سند بکاهد.<ref>صدر الدین شیرازی، محمد، شرح اصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳، ج۳، ص۲۷۶؛ مجلسی، محمد تقی، روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسه کوشانپور، چاپ اول، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۵۷ و ج۱۴، ص۱۶۵.</ref>
-در منابع حدیثی ما روایتی نقل شده که چه بسا بتوان از آن قاعده‌ای را بدست آورد و ضعف سندی این روایت را تا حدی جبران کرد؛ شیخ صدوق اینگونه روایت می‌کند: «قال الصَّادِقِ قَالَ: مَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی صَلَتِنَا فَلْیصل صَالِحِی مَوَالِینَا وَ مَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی زِیَارَتِنَا فَلْیَزُرْ صَالِحِی مَوَالِینَا یَکْتُبِ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ زِیَارَتِنَا<ref>ابن بابویه، محمد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۷۳.</ref>؛ هر کس دسترسی به ارتباط با ما ندارد، با دوستان شایسته ما ارتباط برقرار کند تا ثواب ارتباط با ما برای او نوشته شود و هر کس قدرت بر زیارت ما ندارد، دوستان صالح ما را زیارت کند تا ثواب زیارت ما برای او ثبت گردد.<ref>قریب به مضمون این روایت را در باب «بَابُ اسْتِحْبَابِ زِیَارَه الْمُؤْمِنِینَ خُصُوصاً الصُّلَحَاء» از کتاب وسائل الشیعه ج۱۴، ص۵۸۱ نیز می‌توان مشاهده نمود.</ref>
-این روایت از ابا الحسن اول یعنی امام کاظم در کتاب کامل الزیارات نیز نقل شده است.<ref>ابن قولویه، جعفر، کامل الزیارات، نجف اشرف، دار المرتضویه، چاپ اول، ۱۳۵۶ش، ص۳۱۹.</ref>
-هر چند علامه محمد تقی مجلسی این روایت را «منقول کالصحیح» می‌دانند؛<ref>مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴، ج‏۶، ص۱۴۴.</ref> اما سند این روایت هم در من لایحضره الفقیه شیخ صدوق و هم در کامل الزیارات ضعیف می‌باشد.<ref>رک: نرم‌افزار درایه النور، ذیل روایت مورد نظر.</ref>
 بررسی تاریخ وفات حضرت عبدالعظیم