تعیین زمان ظهور امام مهدی(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی پاسخ
جز (ابرابزار)
جزبدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
آیا زمان ظهور امام زمان(عج) مشخص است و اگر چنین است تقاضای تعجیل چه معنی دارد؟
آیا زمان ظهور امام زمان(عج) مشخص است؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
{{درگاه|مهدویت}}
زمان قطعی ظهور [[امام زمان(عج)]] فقط نزد [[خداوند]] مشخص است. در روایات ائمه(ع) تعیین کنندگان وقت ظهور تکذیب شده‌اند. با اینحال علامت‌هایی برای ظهور ذکر شده است. محل ظهور در مکه و کنار خانه خدا بیان شده است.


زمان ظهور امام زمان(عج) فقط نزد خداوند مشخص است. دیگران از زمان ظهور آن حضرت اطلاع ندارند. در روایات ائمه(ع) تعیین کنندگان وقت ظهور تکذیب شده‌اند.
==زمان ظهور از اسرار الهی==
* امام صادق(ع) فرمود: هر کسی برای ظهور امام قائم، زمانی را تعیین کند، دروغ گفته است.<ref>صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، ص۵۷۳.</ref>
پس از وفات علی بن محمد سمری، چهارمین نائب خاص امام زمان(عج) دوره غیبت کبری آغاز شده و تاکنون ادامه دارد، ظهور و قیام امام(عج) در پایان این دوره و به فرمان خدا خواهد بود، پیشوایان معصوم، در روایات بسیار، تصریح فرموده‌اند که نمی‌توان وقت خاصی را برای ظهور تعیین نمود و فقط خدا به آن آگاه است. این امر ناگهانی و به فرمان خدا واقع خواهد شد و هر کس تعیین وقت کند دروغگوست.


۲. عبدالرحمن می‌گوید: خدمت امام صادق _ علیه السلام _ بودم، مهزیار اسدی وارد شد. گفت: فدایت شوم، مرا از زمان ظهور حضرت قائم _ علیه السلام _ خبر بده، او کجا ظهور می‌کند و تا چه زمانی منتظر ظهور او باشیم؟ غیبت بسیار طولانی شد. حضرت فرمود: هرکسی وقت ظهور را تعیین کند، دروغ گفته است. تعجیل کنندگان در امر ظهور خود را به هلاکت انداخته‌اند، تسلیم شوندگان (وصابران در دوران غیبت) اهل نجات اند.<ref>همان.</ref>
ابو بصیر می‌گوید: {{عربی|سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْقَائِمِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ كَذَبَ اَلْوَقَّاتُونَ إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ لاَ نُوَقِّتُ ثُمَّ قَالَ أَبَى اَللَّهُ إِلاَّ أَنْ يُخْلِفَ وَقْتَ اَلْمُوَقِّتِينَ|ترجمه=از امام صادق(ع) درباره قائم(ع) سؤال كردم، فرمود:«وقت تعيين‌كنندگان دروغ مى‌گويند،ما اهل بيت وقتى را تعيين نمى‌كنيم،سپس فرمود: خداوند نمى‌خواهد مگر آنكه زمانى را كه تعيين‌كنندگان وقت معلوم مى‌كنند خلاف آن كند}}.<ref>نعمانی، الغیبة، ترجمه غفاری، ج۱، ص۴۱۱؛ حسینی، سید حسین، یاد محبوب، نشر آفاق، ص۷۸.</ref>


بنابراین زمان ظهور امام زمان(عج) مشخص نیست و کسی نمی‌تواند آن را تعیین کند.
«اسحاق بن یعقوب» نامه‌ای توسط محمد بن عثمان عمری خدمت امام زمان(عج) فرستاد و سئوالاتی نمود و امام در فرازی از پاسخ، در مورد وقت ظهور فرمود: {{عربی|وَ اَمَّا ظُهُورُ الْفَرَجِ فَاِنَّهُ اِلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ؛ و اما ظهور فرج به فرمان خدای متعال وابسته است، و تعیین‌کنندگان وقت دروغگویند}}.<ref>کمال الدین، ج۲، ص۱۶۰، ح۴. شیخ صدوق ره.</ref>


اما در پاسخ این سؤال که، اگر در نزد خداوند زمان آن تعیین شده باشد و خداوند می‌داند که فلان روز و سال آن حضرت ظهور خواهد کرد، در این صورت، دعا برای تعجیل چه معنا دارد؟ آیا دعا برای تعجیل اثر دارد یا نه باید گفت:
==علامت‌های ظهور==
{{ظهور-عمودی}}
منظور از تعیین وقت، تعیین دقیق وقت ظهور است، و این گونه تعیین وقت را پیشوایان معصوم(ع) به هیچ وجه جایز نشمرده‌اند و آن را از اسرار الهی دانسته‌اند، ولی علاماتی را ذکر فرموده‌اند که چون آن‌ها واقع شوند نزدیک بودن ظهور را نوید می‌دهند.<ref>پیشوای دوازدهم حضرت حجه ابن الحسن المهدی، هیئت تحریریه مؤسسه در راه حق.</ref>


عالم، و آنچه در آن است، بر قضا و قدر الهی استوار است. خداوند به علم ازلی، از تمام حوادث عالم آگاه است؛ ولی، اگر خداوند همه چیز را به علم ازلی می‌داند، برای هر چیز، اسباب و عللی نیز قرار داده است که امورات عالم بر اساس آن پیش می‌رود. اسباب و علل وقتی بوجود آمد، معلول آن نیز ظاهر می‌شود. چنانچه در روایات آمده است که صله رحم، صدقه و … عمر انسان را طولانی نموده، روزی انسان را زیاد می‌کنند. در حالی که عمر همه انسان‌ها نزد خداوند مشخص است. از نظر علمی نیز ثابت شده است، اگر کسی احتیاط و بهداشت را رعایت کند از عمر طولانی برخوردار می‌شود؛ و در غیر این صورت به امراضی مبتلا می‌شود که موجب مرگ او می‌گردد. در حالی که خداوند به علم ازلی خود، از زمان مرگ تمام انسان‌ها آگاه است. پس، علم خداوند به زمان مرگ انسان‌ها، به معنای بی اثر بودن صله رحم، صدقه، رعایت بهداشت و … نیست؛ بنابراین، در علم الهی گرچه همه مقدرات مشخص است، اما مشخص شدن مقدرات با توجه به اسباب و علل‌های آن‌ها است؛ و یکی از آن علل و اسباب، علل و اسباب معنوی، مثل دعا است. دعا از آثار و خاصیت‌های زیادی بهره‌مند می‌باشد که سبب شکل‌گیری بسیاری از مقدرات و در مواردی موجب عوض شدن آنها می‌شود. چنان‌که خداوند فرموده است:
افزون بر ذکر نشانه‌های حتمی و غیر حتمی برای ظهور، زمان ظهور و وقت آن به شکل کلی و غیر معین (مانند: روز و سال آن) نیز در روایات ذکر شده است که هرگز به معنای تعیین دقیق زمان ظهور که در روایات از آن نهی شده نمی‌باشد.


{{قرآن|وَنُوحًا إِذْ نَادَی مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ}} نوح پیش از آن که گرفتار شود، ما را خواند، ما دعای او را مستجاب کردیم و او و خاندانش را از اندوه بزرگ نجات دادیم.<ref>انبیاء/۷۶.</ref>
روایات مختلفی درباره زمان (قیام) حضرت مهدی(ع) به شکل کلی و غیر معین وجود دارد. در برخی، از نوروز به عنوان روز آغاز قیام یاد شده است.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۰۸.</ref> برخی احادیث دیگری روز عاشورا را و روز شنبه را آغاز قیام آن حضرت ذکر کرده است.<ref>کمال الدین، ج۲، ص۶۵۳.</ref> و در تعداد دیگر روز جمعه، روز ظهور و آغاز قیام آن بزرگوار بیان شده است.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۷۹.</ref>


اگر یونس اهل تسبیح و راز و نیاز نبود، تا روز قیامت او را در شکم ماهی نگاه می‌داشتیم.<ref>صافات/۱۴۶.</ref> دعای او را مستجاب کردیم و او را نجات دادیم، مؤمنین را نیز این چنین نجات می‌دهیم.<ref>انبیاء/۸۸.</ref>
در همزمانی نوروز با عاشورا اشکالی به نظر نمی‌رسد؛ زیرا نوروز طبق سال شمسی و عاشورا بر اساس سال قمری محاسبه می‌شود و یکی شدن این دو روز امکان‌پذیر است. و نیز همزمانی این دو روز با جمعه یا شنبه نیز ممکن است، چه آن که ممکن است عاشورا و نوروز هر دو یا روز جمعه یا شنبه باشد. آنچه مشکل و متنافی به نظر می‌رسد، ذکر دو روز شنبه و جمعه از هفته به عنوان روز قیام، است. ولی می‌توان این دسته از روایات را نیز توجیه کرد و به نحوی میان آن جمع نمود؛ زیرا اگر سند این روایات صحیح باشد، در این صورت احادیثی که جمعه را روز ظهور حضرت، تعیین کرده است بر روز قیام و ظهور حمل می‌شود و روایاتی که شنبه را روز قیام می‌داند، بر روز استقرار و تثبیت نظام الهی مهدوی و نابودی مخالفان تفسیر می‌شود.<ref>طبسی، نجم الدین، چشم‌اندازی به حکومت مهدی (عج)، ص۶۳.</ref>


در روایات هم به این اثر دعا اشاره شده است:
به هر حال ظهور امام زمان(ع) ابتداء به وسیله منادی آسمانی اعلام می‌گردد، آن حضرت در حالی که پشت به کعبه داده است، با دعوت به حق، ظهور خود را اعلام می‌دارد.


امام صادق _ علیه السلام _ در این باره فرموده‌اند: «ان الدعا یردّ القضا»<ref>بحار الانوار، ج۹۰، باب ۱۶، کتاب ذکر و دعا.</ref>؛ دعا حکم الهی را برمی‌دارد.
==محل ظهور امام==
از امام باقر(ع) نقل شده است که فرمود: «حضرت مهدی(ع) در مکه به هنگام نماز عشاء ظهور می‌کند، در حالی که پرچم و پیراهن و شمشیر پیامبر(ص) را همراه دارد و چون نماز عشا را خواند، فریاد برمی‌آورد: ای مردم! شما را به یاد خدا و به حضورتان در برابر خدا (در روز قیامت) متذکر می‌شوم، در حالی که حجّتش را (در دنیا) بر شما تمام کرده است و پیامبران را مبعوث نموده و قرآن را فرو فرستاده است. خداوند به شما فرمان می‌دهد که به او شرک نورزید و فرمانبر او و پیامبرانش باشید. آنچه را قرآن امر به احیای آن کرده است، احیاء و زنده کنید، و آنچه را که امر به نابودی آن کرده است، نابود سازید و یاوران راه هدایت باشید و بر تقوا و پرهیزکاری همکاری نمایید؛ زیرا دنیا، فنا و زوالش فرا رسیده و نفخه وداع سر داده است. من شما را به سوی خدا و رسولش و عمل به کتاب او و نابودی باطل و احیاء و زنده ساختن سیره پیامبر اعظم(ص) دعوت می‌کنم، آن گاه در میان سیصد و سیزده نفر از یارانش ظهور می‌کند».<ref>ابن طاووس، ملاحم، ص۶۴؛ ابن حمّاد، فتن، ص۹۵.</ref>


امام کاظم _ علیه السلام _ فرموده‌اند: شما را به دعا کردن سفارش می‌کنم. قضا و قدر، جز اندازه و حکم الهی نیست. هرگاه دعا باشد، این حکم و اندازه را تغییر می‌دهد.<ref>همان، ص۲۹۵.</ref>
== یاران حضرت ==
{{اصلی|یاران امام زمان(ع)}}
بر اساس روایات زیادی، وقتی که حضرت امام زمان(‌ع) ظهور می‌کنند تعداد یاران خاص آن حضرت ۳۱۳ نفر به تعداد جنگجویان بدر خواهد بود چنان‌که آبان بن تغلب می‌گوید: در مکه در مسجدی خدمت امام صادق‌(ع) بودم و دستم در دست آن حضرت بود که فرمود: ای ابان! خداوند ۳۱۳ مرد را در این مسجد بیاورد… شمشیرهایی حمایل کرده‌اند که بر هر یک نام شخص و نام پدر و اوصاف و نسبش نوشته است، سپس دستور می‌دهد شخصی فریاد بزند: این مهدی است به حکم حضرت داود و سلیمان حکم می‌کند و گواه نمی‌خواهد.


رسول اکرم _ صلّی الله علیه و آله _ فرموده‌اند: «لا یرد القدر الا الدعا … اندازه ای که از طرف خداوند تعیین شده باشد، غیر از دعا چیزی او را برنمی‌دارد.<ref>الکافی، ج۱، ص۲، ب۴۷.</ref>
بنابراین، علاوه بر اینکه علم خداوند به زمان ظهور به معنای نفی اسباب و علل ظهور نیست، بلکه، علم خداوند به زمان ظهور همراه با علل و اسباب آن از جمله دعا تعلق گرفته است. دعا، نقش بسزائی در تغییر مقدرات الهی دارد و می‌تواند مقدرات الهی را تغییر دهد.
{{پایان پاسخ}}
{{پایان پاسخ}}
{{مطالعه بیشتر}}
{{مطالعه بیشتر}}


== مطالعه بیشتر ==
== مطالعه بیشتر ==
# النجم الثاقب، محدث نوری طبرسی.
* ''چشم‌اندازی به حکومت مهدی (عج)''، نجم الدین طبسی.
# مکیال المکارم، موسوی اصفهانی.
* ''دادگستر جهان''، آیت الله ابراهیم امینی.
# مهدی موعود، مجلسی، ترجمه دوانی.
* ''منتخب الاثر''، آیت الله صافی گلپایگانی.
{{پایان مطالعه بیشتر}}
{{پایان مطالعه بیشتر}}


== منابع ==
==منابع==
{{پانویس|۲}}
{{پانویس|۲}}
{{شاخه
{{شاخه
  | شاخه اصلی =
  | شاخه اصلی =مهدویت
|شاخه فرعی۱ =
| شاخه فرعی۱ =وقایع ظهور
|شاخه فرعی۲ =
| شاخه فرعی۲ =
|شاخه فرعی۳ =
| شاخه فرعی۳ =
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =
  | شناسه =شد
  | تیترها =
  | تیترها =
  | ویرایش =
  | ویرایش =
  | لینک‌دهی =
  | لینک‌دهی =شد
  | ناوبری =
  | ناوبری =
  | نمایه =
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =
  | تغییر مسیر =شد
  | ارجاعات =
  | ارجاعات =
  | بازبینی =
  | بازبینی نویسنده =  
| بازبینی =شد
  | تکمیل =
  | تکمیل =
  | اولویت =
  | اولویت =ج
  | کیفیت =
  | کیفیت =ج
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}
[[ar:تحديد وقت ظهور الإمام الحجة(ع)]]
[[es:Establecimiento de la fecha del advenimiento del Imam Mahdi (P)]]
[[ps:د امام مهدي(ع) د ظهور د وخت ټاکل]]
[[ur:امام زمانہ عج کے ظہور کا وقت]]
[[fr:Détermination de l'heure de la réapparition de l'Imam Mahdi (a)]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۲۵

سؤال

آیا زمان ظهور امام زمان(عج) مشخص است؟

درگاه‌ها
درگاه مهدویت.png


زمان قطعی ظهور امام زمان(عج) فقط نزد خداوند مشخص است. در روایات ائمه(ع) تعیین کنندگان وقت ظهور تکذیب شده‌اند. با اینحال علامت‌هایی برای ظهور ذکر شده است. محل ظهور در مکه و کنار خانه خدا بیان شده است.

زمان ظهور از اسرار الهی

پس از وفات علی بن محمد سمری، چهارمین نائب خاص امام زمان(عج) دوره غیبت کبری آغاز شده و تاکنون ادامه دارد، ظهور و قیام امام(عج) در پایان این دوره و به فرمان خدا خواهد بود، پیشوایان معصوم، در روایات بسیار، تصریح فرموده‌اند که نمی‌توان وقت خاصی را برای ظهور تعیین نمود و فقط خدا به آن آگاه است. این امر ناگهانی و به فرمان خدا واقع خواهد شد و هر کس تعیین وقت کند دروغگوست.

ابو بصیر می‌گوید: «سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْقَائِمِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ كَذَبَ اَلْوَقَّاتُونَ إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ لاَ نُوَقِّتُ ثُمَّ قَالَ أَبَى اَللَّهُ إِلاَّ أَنْ يُخْلِفَ وَقْتَ اَلْمُوَقِّتِينَ؛ از امام صادق(ع) درباره قائم(ع) سؤال كردم، فرمود:«وقت تعيين‌كنندگان دروغ مى‌گويند،ما اهل بيت وقتى را تعيين نمى‌كنيم،سپس فرمود: خداوند نمى‌خواهد مگر آنكه زمانى را كه تعيين‌كنندگان وقت معلوم مى‌كنند خلاف آن كند».[۱]

«اسحاق بن یعقوب» نامه‌ای توسط محمد بن عثمان عمری خدمت امام زمان(عج) فرستاد و سئوالاتی نمود و امام در فرازی از پاسخ، در مورد وقت ظهور فرمود: «وَ اَمَّا ظُهُورُ الْفَرَجِ فَاِنَّهُ اِلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکْرُهُ وَ کَذَبَ الْوَقَّاتُونَ؛ و اما ظهور فرج به فرمان خدای متعال وابسته است، و تعیین‌کنندگان وقت دروغگویند».[۲]

علامت‌های ظهور

ظهور
اللهم عجل لولیک الفرج.jpg

منظور از تعیین وقت، تعیین دقیق وقت ظهور است، و این گونه تعیین وقت را پیشوایان معصوم(ع) به هیچ وجه جایز نشمرده‌اند و آن را از اسرار الهی دانسته‌اند، ولی علاماتی را ذکر فرموده‌اند که چون آن‌ها واقع شوند نزدیک بودن ظهور را نوید می‌دهند.[۳]

افزون بر ذکر نشانه‌های حتمی و غیر حتمی برای ظهور، زمان ظهور و وقت آن به شکل کلی و غیر معین (مانند: روز و سال آن) نیز در روایات ذکر شده است که هرگز به معنای تعیین دقیق زمان ظهور که در روایات از آن نهی شده نمی‌باشد.

روایات مختلفی درباره زمان (قیام) حضرت مهدی(ع) به شکل کلی و غیر معین وجود دارد. در برخی، از نوروز به عنوان روز آغاز قیام یاد شده است.[۴] برخی احادیث دیگری روز عاشورا را و روز شنبه را آغاز قیام آن حضرت ذکر کرده است.[۵] و در تعداد دیگر روز جمعه، روز ظهور و آغاز قیام آن بزرگوار بیان شده است.[۶]

در همزمانی نوروز با عاشورا اشکالی به نظر نمی‌رسد؛ زیرا نوروز طبق سال شمسی و عاشورا بر اساس سال قمری محاسبه می‌شود و یکی شدن این دو روز امکان‌پذیر است. و نیز همزمانی این دو روز با جمعه یا شنبه نیز ممکن است، چه آن که ممکن است عاشورا و نوروز هر دو یا روز جمعه یا شنبه باشد. آنچه مشکل و متنافی به نظر می‌رسد، ذکر دو روز شنبه و جمعه از هفته به عنوان روز قیام، است. ولی می‌توان این دسته از روایات را نیز توجیه کرد و به نحوی میان آن جمع نمود؛ زیرا اگر سند این روایات صحیح باشد، در این صورت احادیثی که جمعه را روز ظهور حضرت، تعیین کرده است بر روز قیام و ظهور حمل می‌شود و روایاتی که شنبه را روز قیام می‌داند، بر روز استقرار و تثبیت نظام الهی مهدوی و نابودی مخالفان تفسیر می‌شود.[۷]

به هر حال ظهور امام زمان(ع) ابتداء به وسیله منادی آسمانی اعلام می‌گردد، آن حضرت در حالی که پشت به کعبه داده است، با دعوت به حق، ظهور خود را اعلام می‌دارد.

محل ظهور امام

از امام باقر(ع) نقل شده است که فرمود: «حضرت مهدی(ع) در مکه به هنگام نماز عشاء ظهور می‌کند، در حالی که پرچم و پیراهن و شمشیر پیامبر(ص) را همراه دارد و چون نماز عشا را خواند، فریاد برمی‌آورد: ای مردم! شما را به یاد خدا و به حضورتان در برابر خدا (در روز قیامت) متذکر می‌شوم، در حالی که حجّتش را (در دنیا) بر شما تمام کرده است و پیامبران را مبعوث نموده و قرآن را فرو فرستاده است. خداوند به شما فرمان می‌دهد که به او شرک نورزید و فرمانبر او و پیامبرانش باشید. آنچه را قرآن امر به احیای آن کرده است، احیاء و زنده کنید، و آنچه را که امر به نابودی آن کرده است، نابود سازید و یاوران راه هدایت باشید و بر تقوا و پرهیزکاری همکاری نمایید؛ زیرا دنیا، فنا و زوالش فرا رسیده و نفخه وداع سر داده است. من شما را به سوی خدا و رسولش و عمل به کتاب او و نابودی باطل و احیاء و زنده ساختن سیره پیامبر اعظم(ص) دعوت می‌کنم، آن گاه در میان سیصد و سیزده نفر از یارانش ظهور می‌کند».[۸]

یاران حضرت

بر اساس روایات زیادی، وقتی که حضرت امام زمان(‌ع) ظهور می‌کنند تعداد یاران خاص آن حضرت ۳۱۳ نفر به تعداد جنگجویان بدر خواهد بود چنان‌که آبان بن تغلب می‌گوید: در مکه در مسجدی خدمت امام صادق‌(ع) بودم و دستم در دست آن حضرت بود که فرمود: ای ابان! خداوند ۳۱۳ مرد را در این مسجد بیاورد… شمشیرهایی حمایل کرده‌اند که بر هر یک نام شخص و نام پدر و اوصاف و نسبش نوشته است، سپس دستور می‌دهد شخصی فریاد بزند: این مهدی است به حکم حضرت داود و سلیمان حکم می‌کند و گواه نمی‌خواهد.


مطالعه بیشتر

  • چشم‌اندازی به حکومت مهدی (عج)، نجم الدین طبسی.
  • دادگستر جهان، آیت الله ابراهیم امینی.
  • منتخب الاثر، آیت الله صافی گلپایگانی.


منابع

  1. نعمانی، الغیبة، ترجمه غفاری، ج۱، ص۴۱۱؛ حسینی، سید حسین، یاد محبوب، نشر آفاق، ص۷۸.
  2. کمال الدین، ج۲، ص۱۶۰، ح۴. شیخ صدوق ره.
  3. پیشوای دوازدهم حضرت حجه ابن الحسن المهدی، هیئت تحریریه مؤسسه در راه حق.
  4. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۰۸.
  5. کمال الدین، ج۲، ص۶۵۳.
  6. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۷۹.
  7. طبسی، نجم الدین، چشم‌اندازی به حکومت مهدی (عج)، ص۶۳.
  8. ابن طاووس، ملاحم، ص۶۴؛ ابن حمّاد، فتن، ص۹۵.