تدبر در قرآن

سؤال

تفکّر و تدبّر در آیات قرآن چگونه و به چه معنایی است؟ در صورتی که وقتی کسی معلوماتی نسبت به آیات قرآن ندارد، چطور باید در قرآن تدبر کند؟

معنای تدبر

تدّبر از ماده «دَبْر» و به معنی پشت هر چیزی است و «تدبیر» و «تدّبر» نیز به معنی ژرف اندیشی و عاقبت نگری است. تدبّر به معنای اندیشیدن در عاقبت کارها، عواقب امور و نتایج عملکردها است و نتیجه اش کشف حقائق و مسائلی است که بدون آن اندیشیدن به دست آوردنش میسّر نمی باشد. به عبارت دیگر، «تدبّر» به معنای اندیشه عمیق و پیاپی و مستمر در ورای ظاهر گفتارها، نوشته ها و اعمال انسان، برای روشن شدن چهره واقعی و ظاهر شدن باطن امور می باشد.

تدبر يعنى بررسى نتائج و عواقب و پشت و روى چيزی، و تفاوت آن با «تفكر»، اين است كه تفكر مربوط به بررسى علل و خصوصيات يك موجود است، اما «تدبر» مربوط به بررسى عواقب و نتائج آن است‏. تفسیر نمونه)

تفکر در آیات و باطن قرآن

در خود آیات قرآن، به تدبر در قرآن تصریح و سفارش شده است. تدبّر در قرآن؛ یعنی تلاوت آیات قرآن و عبور از الفاظ آن و رسیدن به عمق معنا، پیام ها، درس ها، انذارها، تبشیرها و رهنمودهای آن. و انديشيدن در مقاصدى كه آيات قرآن براى تفهيم آن‌ها نازل شده است. به‌عبارت ديگر، گذر از ظاهر لفظ و رسيدن به حقايقى كه قرآن بدان‌ها اشاره دارد را تدبر در قرآن می‌گویند.

توجه به تدبّر در قرآن از جمله مواردى است كه قرآن مجيد به آن توجه خاص داشته و در آياتى مطرح نموده است. در چهار آیه، تدبر در قرآن آمده است: «آیه ۸۲ سوره نساء. آیه ۲۹ سوره ص. آیه ۲۴ سوره محمد. آیه ۶۸ سوره مومنون.» در آيه‌اى، هدف از نزول قرآن را تدبّر و پندگيرى از آن دانسته است: ﴿كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ؛ كتابى مبارك است كه آن را بر تو نازل كرده‌ايم، تا در آياتش بينديشند و خردمندان از آن پند گيرند.﴾(ص:۲۹) و در آيه ديگر، كسانى را كه در قرآن تدبّر نمى‌كنند، سخت مورد نكوهش قرار داده است.

شرط تدبر

تفکّر و تدبّر در باطن قرآن کریم و دست یافتن به لایه‌های درونی آن، کار عموم نیست. تفکّر و تدبّر در این عرصه و فضای معنوی قرآن کریم، کار کارشناسان و متخصصان و راسخان در علم است. در این صورت فردی که می‌خواهد در قرآن تفکّر و تدبّر نماید باید از علوم پایه از جمله فراگیری علم لغت، ادبیات عرب، علم قرائت، فراگیری اصول فقه، فراگیری اسباب نزول و شأن نزول، ناسخ و منسوخ، فراگیری علم فقه، مجمل و مبین، فراگیری آیات محکم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقیّد، مفهوم و منطوق، حقیقت و مجاز، فراگیری تشبیه‌ها و استعاره‌های قرآنی، تسلط بر روایات و …، از جمله علوم پایه و پیرامونی هستند که فرد را در تفکّر و تدبّر درست در قرآن کریم یاری می‌دهند.

با فراگیری این علوم و جهت روشن شدن معانی قرآن کریم، اوّل باید از خود قرآن و در مرحله ثانی از سنت معصومین و سپس از عقل برهانی و قلب سلیم بهره گرفت تا بتوان به معانی پنهان قرآن کریم و لایه‌های درونی آن دست یافت.

مطالعه بیشتر

۱. کتاب قرآن در قرآن، تفسیر موضوعی، ج۱، اثر استاد جوادی آملی.