ارزیابی روایات تطبیق آیات بر اهل‌بیت(ع)

سؤال

ارزیابی روایات تطبیق آیات بر اهل‌بیت(ع)

همان‌طور که گفته شد، روایات بسیاری در خصوص انطباِ آیات قرآن بر اهل بیت و دشمنان اهل بیت(ع) وارد شده است و حتّی روایاتی وارد شده است که بخشی از قرآن (ثلث یا ربع) را در بارهٔ اهل بیت می‌داند. آیا این روایات صحت دارد؟ به‌طور کلّی ارزیابی شما از این روایات چیست؟

n شاکر: در این‌جا چند مسئله مطرح است: یکی اصل موضوع جری و انطباِ آیات بر اهل بیت(ع)، صرف نظر از موارد صغروی آن، دیگری واقعیت موجود در روایات جری و انطباِ، که باید این روایات را ارزیابی کرد و صحیح و سقیم آن را از هم جدا ساخت و نکتهٔ سوم، موضوع روایات ثلث و ربع که شما به آن اشاره کردید. از این رو، بنده این سؤال شما را در سه قسمت پاسخ می‌دهم:

۱. اصل تطبیق آیات بر اهل بیت

این موضوع، به اصطلاح منطقی، یک موضوع کبروی است. باید دید صرف نظر از موارد جزئی و صغروی، آیا اساساً اگر آیاتی از قرآن بر اهل بیت یا مخالفانشان تطبیق شود، اشکالی دارد؟ مثلاً مستلزم تفسیر به رأی است یا خیر؟

پاسخ ما به این پرسش آن است که اصل تطبیق بر اهل بیت یا دیگران هیچ اشکالی ندارد. همان‌طور که قبلاً نیز اشاره شد، مبنای جری و تطبیق، جاودانگی قرآن و لزوم هدایتگری این کتاب در همهٔ زمان‌ها و برای همهٔ افراد و جوامع است. علامه طباطبایی، در کتاب قرآن در اسلام با توجه به این مبنا می‌فرماید:

نظر به این که قرآن مجید کتابی است همگانی و همیشگی، در غایب مانند حاضر جاری است و به آینده و گذشته، مانند حال منطبق می‌شود؛ بنا بر این هرگز مورد نزول آیه ای مخصّص آن آیه نخواهد بود؛ یعنی آیه ای که در بارهٔ شخص یا اشخاص معیّنی نازل شده، در مورد نزول خود منجمد نشده، به هر موردی که صفات و خصوصیات با مورد نزول آیه شریک است، سرایت خواهد نمود و این خاصه همان است که در عرف روایات به نام «جری» نامیده می‌شود.

باید بگوییم که جری و انطباِ از ویژگی‌های منحصر به فرد قرآن هم نیست؛ بلکه حتی قوانین اساسی کشورها هم این ویژگی را دارند؛ به‌طور مثال، برخی از قوانین اساسی، ده‌ها سال از عمر آنها می‌گذرد، ولی در مسیر زمان، بر موضوعات مختلف منطبق می‌شوند و قوانین عادی، کار این انطباِ را سامان می‌دهند. قرآن نیز که در آن آیین الهی برای هدایت بشر تا ابد آمده است، باید بتواند در هر زمان بر موضوعات و حوادث مختلف منطبق شود و مردم را هدایت کند. بنا بر این اصل موضوع تطبیق، یک امر عقلایی است و کسی نمی‌تواند منکر این موضوع باشد؛ مگر آن که قرآن را کتابی بداند که مخصوص زمان خاص بوده است و در زمان‌های دیگر نقش هدایتگری ندارد.

۲. آیات انطباِ یافته بر اهل بیت(ع) در روایات تفسیری

همان‌طور که قبلاً گفتیم و در کلام علامه طباطبایی هم آمده است، روایات بسیاری وجود دارد که در آنها الفاظ و آیات قرآن یا بر اهل بیت و ولایت آنها منطبق شده یا بر دشمنان اهل بیت و حکومت آنها. طبق تحقیقی که در مورد روایات تطبیق به انجام رسیده است، مجموع این دسته از روایات به دو هزار و یکصد و سی روایت می‌رسد که تعداد احادیث نقل شده از پیامبر (صلی الله علیه وآله) و هر یک از ائمه(ع) به تفکیک به این شرح است:

-- نام معصومتعداد روایات

۱ پیامبراکرم ـ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. ۱۹۰

۲ امام علی ـ عَلَیهِ السّلام. ۱۳۶

۳ امام حسن مجتبی ـ عَلَیهِ السّلام. ۲۱

۴ امام حسین ـ عَلَیهِ السّلام. ۶

۵ امام زین العابدین ـ عَلَیهِ السّلام. ۴۰

۶ امام محمد باقر ـ عَلَیهِ السّلام. ۷۱۳

۷ امام جعفر صادِ ـ عَلَیهِ السّلام. ۸۲۰

۸ امام موسی کاظم ـ عَلَیهِ السّلام. ۶۹

۹ امام رضا ـ عَلَیهِ السّلام. ۹۲

۱۰ امام جواد ـ عَلَیهِ السّلام. ۴

۱۱ امام هادی ـ عَلَیهِ السّلام. ۲

۱۲ امام حسن عسکری ـ عَلَیهِ السّلام. ۳۴

۱۳ امام مهدی ـ عَجَّلَ اللّهُ تعالی فرجه. ۳

ذکر این نکته لازم است که این تعداد روایت، یک ششم از مجموع روایاتی است که در مجموعه‌های بزرگ اثری شیعه، نظیر تفسیر برهان و تفسیر نورالثقلین جمع‌آوری شده است. مجموع روایات مربوط به تفسیر سوره‌های قرآن در تفسیر برهان به یازده هزار و هشتصد و شصت و چهار و در تفسیر نورالثقلین به سیزده هزار و پانصد و هفتاد و دو روایت می‌رسد. در این‌جا این پرسش مطرح است که چرا بخش قابل توجهی از روایات مأثور ما، به موضوع انطباِ آیات بر اهل بیت یا دشمنانشان اختصاص یافته است؟ پاسخ آن است که، گر چه به نظر ما تعدادی از این روایات، جعلی است ـ که بعداً در بارهٔ آن صحبت خواهیم کرد ـ امّا اصل این موضوع یک امر طبیعی است.

علت آن که در روایات، آیات زیادی از قرآن بر امامان اهل بیت و امامت و ولایت آنها تأویل شده، آن است که بعد از رحلت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) مسئلهٔ خلافت و ولایت، مهم‌ترین موضوع سیاسی، اجتماعی و مذهبی بوده است و جریان حق و باطل، روشن‌ترین نمود خود را در جریان درگیری بین طرف داران اهل بیت و مخالفان آنها داشته است. طبیعی است که در چنین شرایطی، امامان شیعه که از آگاه‌ترین افراد به تأویل و تفسیر قرآن هستند، آیاتی از قرآن را بر جریانات زمان خویش منطبق سازند. البته عده ای هم از این موضوع سوء استفاده کرده و مطالب ناروایی را تحت این عنوان به ائمه نسبت داده‌اند.

و امّا وضعیت سندی و محتوایی روایات تطبیق؛ در بارهٔ وضعیت سندی، طی تحقیقی که به عمل آمده است، از مجموع دو هزار و صد و سی روایت، تعداد نهصد و پنجاه و یک روایت به صورت مقطوع السند یا مرسل و یک هزار و یکصد و هفتاد و نه روایت به صورت مستند نقل شده است. در سند ششصد و چهل و نُه روایت از این روایات، افرادی وجود دارند که در کتاب‌های معتبر رجالی، متهم به غلوّ و فساد عقیده هستند.

از نظر من بسیاری از این روایات دارای مشکل هستند. برخی از آنها مخالف نصّ و ظاهر آیات است؛ برخی در واقع توهین به اهل بیت به شمار می‌آید. بعضی از آنها مخالف قواعد ادبی است و برخی مخالف واقعیت‌های تاریخی. در این‌جا به ذکر چند نمونه از این روایات و نقد آنها می‌پردازیم:

در روایاتی آمده است که منظور از «انسان» در آیات (إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها * وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها * وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها) امام علی (علیه السلام) است و در برخی از آنها این توضیح آمده است که زمین لرزه ای در زمان خلافت ابوبکر واقع شده و بعد از آن که مردم به ابوبکر، عمر و عثمان مراجعه کردند و آنها نتوانستند کاری بکنند، به علی (علیه السلام) رجوع کردند، آن حضرت پای خود را بر زمین کوبیدند و به زمین گفتند: (مَا لَکِ ما لَکِ); تو را چه شده است؟! و در این زمان بود که زمین ساکت شد!

در سند مربوط به این تطبیق، غلات و ضعفایی چون ابوعبداللّه رازی، محمد بن سنان، ابراهیم بن اسحاِ نهاوندی و حسن بن محمد بن جمهور، همراه با تعدادی از راویان مجهول، وجود دارند.

در روایات دیگری آمده است که مراد از (الثَّقَلانِ) در آیهٔ (سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ) قرآن و اهل بیت است.

در سندِ روایاتی که این تفسیر را عرضه کرده است، محمد بن عیسی یقطینی، غالی و آبان بن عثمان، فاسد المذهب اند.

در بارهٔ این تفسیر دو نکته قابل توجه است:

اوّل آن که، با نگاه سطحی به آیات سورهٔ الرحمن می‌توان دریافت که جن و انس مورد خطاب هستند و آیاتی چون (خَلَقَ الْإِنْسانَ…) و (خَلَقَ الْجَانَّ…)، قبل از این آیه و نیز آیهٔ (یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ…) بعد از این آیه، بر این امر صراحت دارد.

دوّم آن که، اگر مراد از «الثَّقَلانِ»، قرآن و عترت است. باید آیهٔ بعد از این آیه نیز خطاب به قرآن و اهل بیت(ع) باشد که می‌فرماید: (فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ). آیا ممکن است قرآن و عترت نعمت‌های خدا را تکذیب کنند؟!

در روایاتی آمده است که مراد از بنی اسراییل در قرآن، اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه وآله) هستند! و در آن، این توضیح داده شده است که چون اسراییل در لغت به معنای بندهٔ خدا (عبداللّه) است و اهل بیت، فرزندان رسول خدا و آن حضرت فرزند عبداللّه است، پس اهل بیت، بنی اسراییل هستند!

واقعیت آن است که عده ای که به غلات مشهورند با حمایت پشت پردهٔ معاندان و دشمنان اهل بیت برای بدنام کردن اهل بیت این گونه احادیث را جعل کرده‌اند و کاری کرده‌اند که تا امروز هم مخالفان مکتب اهل بیت، با تمسّک به این گونه روایات، تفسیر شیعه را زیر سؤال می‌برند.

در کتاب عیون اخبار الرضا آمده است که امام رضا (علیه السلام) فرمودند:

مخالفان ما اخباری در فضایل ما و معایب دشمنان ما جعل کرده‌اند، تا مردم نسبت به ما بدبین شوند.

شیخ صدوِ در عیون اخبار الرضا آورده است که:

یکی از اصحاب امام رضا (علیه السلام) به آن حضرت می‌گوید: نزد ما از روایات مخالفان شما در فضایل امیر مؤمنان و شما خاندان، روایاتی هست که امثال آن را در بین روایاتِ خودِ شما نمی‌بینیم. آیا به آنها معتقد شویم؟ حضرت فرمودند: پدرم از پدرش و آن حضرت از جدّ خود برایم روایت کردند که، حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند: هر کس به سخن گویی گوش فرا دهد، او را عبادت کرده است. اگر آن سخن گو از جانب خدا سخن می‌گفت، او خدا را عبادت کرده است و اگر از جانب ابلیس سخن می‌گفت، او ابلیس را عبادت کرده است. سپس فرمودند: مخالفان ما سه نوع خبر در فضایل ما جعل کرده‌اند: ۱. غلوّ؛ ۲. کوتاهی در حق ما؛ ۳. تصریح به بدی‌های دشمنان ما و دشنام به آنها. وقتی مردم اخبار غلوّ را می‌شنوند، شیعیان ما را تکفیر می‌کنند و می‌گویند: شیعه قائل به ربوبیّت ائمهٔ خود است و وقتی اخبار حاکی از کوتاهی در حق ما را می‌شنوند به آن معتقد می‌شوند و وقتی بدی‌های دشمنان ما و دشنام به آنان را می‌شوند، ما را دشنام می‌دهند.

بی تردید، یکی از مواضعی که مخالفان مکتب اهل بیت از آن سوء استفاده کرده‌اند، اخبار تطبیق آیات بر اهل بیت و دشمنان اهل بیت است. از این رو، طبق روایاتی که قبلاً در بحث ظاهر و باطن نقل کردیم، ائمهٔ اطهار اصحاب خود را از نقل این گونه اخبار برحذر داشتند.

با این توضیحات، باید در روایات تطبیق دقت کرد تا این که خدای نکرده به دام غالیان و نیز مخالفان اهل بیت گرفتار نیاییم و ناخواسته، اهداف آنها را تحقق نبخشیم.

پیوند به بیرون

• این مدخل برگرفته شده از کتاب «باطن و تأویل قرآن» گفتگو با علی‌اکبر بابایی و دکتر محمد کاظم شاکری، کارشناس و مجری: مصطفی کریمی، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه، ۱۳۸۱ش.