پیش نویس:بیت‌المال

سؤال

منظور از بیت‌المال چیست؟ چه اموالی جزء بیت‌المال محسوب می‌شود و استفاده از آنها در صلاح‌دید چه کسی است؟

تعریف بیت المال

تعریف لغوی :

بیت‌المال به مکانی گفته می‌شود که در آن ذخایر و اندوخته‌های حکومت اسلامیو اموال عمومی متعلق به همه مسلمانان، برای صرف در مصالح آناننگهداری می‌شود. «بیت مال المسلمین» و «خزانه‌داری کل»، از دیگر عناوین گفته شده برای بیت‌المال است؛ اما امروزه، به خود اموال یادشده نیز، بیت‌المال گفته می‌شود.

تعریف اصطلاحی:

به همراه رشد جوامع بشری و تأسیس حکومت، مرکزی نیز برای جمع و نگهداری اموال عمومی با نام «خزانه دولت» و در اصطلاح اسلامی، بیت‌المال شکل گرفت.اموال بیت‌المال به معنای اموال عمومی و شرعی، اجمالاً در همه ادیان و امت‌های گذشته ازجمله در مسیحیت وجود داشته‌است.

چه اموالی جزء بیت المال است؟

منابع بیت‌المال بر دو نوع است:

اموال بدون مصارف خاص

منابعی که در شرع اسلامی، مصارف خاصی برای آنها تعیین نشده که خود بر دو نوع‌اند: الف) منابعی که متعلق به عموم مسلمانان‌اند و در مصالح آنان صرف می‌شوند؛ مانند خراج و مقاسمه که درآمد حاصل از زمین‌های فتح‌شده با قهر و غلبه است،سهم سبیل الله از زکات،جزیه، اموالی که وصیت شده در راه خیر صرف شوند و آنچه به عموم مسلمانان تعلق دارد.ب) منابعی که به لحاظ منصب رسالت یا امامت، ملک رسول خدا (ص) یا امامان معصوم (ع) است و درآمد حاصل از آن در اختیار آنان قرار می‌گیرد تا هر گونه که صلاح دیدند هزینه کنند، مانند انفال و سهم امام (ع) از خمس؛

منابع با مصارف خاص

منابعی که مصارف خاصی دارند، مثل سهم سادات از خمس و غیر از سهم سبیل‌الله از زکات.برخی از فقها این منابع را جزو بیت‌المال ندانسته، معتقدند دیدگاه دیگر فقها هم همین است. امام‌خمینی جزیه، خراج، خمس، زکاتو خراج اراضی خراجیهرا از منابع مالی حکومت اسلامی به‌شمار می‌آورد.

مهم‌ترین درآمدهای بیت المال بدین شرح است:

1. فیء (که مهمترین مصادیق آن، بنابر رأی مشهور، خراج و جزیه بوده است)
2. انفال
   • سرزمین‌هایی که بدون جنگ فتح شده یا صاحبان آن با میل خود تسلیم کرده‌اند (فیء)؛
   • زمین‌های موات؛
   • سواحل دریاها و رودخانه‌ها؛
   • قله‌ها، کوه‌ها و سنگ‌های موجود در آن و گیاهان؛
   • اموال اختصاصی شاهان و اشیای گران‌بها و برگزیده غنیمت‌های جنگی؛
   • ارث بدون وارث؛
   • معادن بدون مالک
3. زکات : زکات یکی از مالیات‌های ثابت اسلامی است که از نظر بیشتر فقها، به نُه چیز؛ شامل شتر، گاو، گوسفند، طلا، نقره، گندم، جو، خرما و کشمش تعلق می‌گیرد.
4. خمس
5. گمرکات (روایات دربارۀ جواز اخذ آن متفق نیستند و فقها نیز در میزان حق گمرکی مسلمان و ذمّی اتفاق نظر ندارند. هرچند یک چهارم حق گمرکی از مسلمانان و تمام آن از اهل ذمه گرفته می‌شده است.)
6. مالیات‌ها و عوارض: مالیات نیز که در فقه اسلامی، گاهی با عنوان «ضرائب» از آن یاد می‌شود،یکی از منابع پذیرفته‌شده در نظام‌های اقتصادی برای تأمین بودجه و بیت‌المال است و بعضی از روایات مرتبط با وضع زکات بر اسب در دوران حکومت امیرالمؤمنین (ع)، بر جواز آن دلالت دارد.امام‌خمینیو برخی دیگر از فقهابر مشروعیت و جواز گرفتن مالیات در صورت حکومت حاکم مشروع تأکید کرده‌اند. مالیات بر درآمد، از احکام اولیه اسلام نیست و نشانی از آن در فقه اسلامی دیده نمی‌شود؛ اما به مقتضای نیازهای حکومت و از باب ضرورت، حکومت اسلامی می‌تواند از مردم مالیات بگیرد.در نگاه کلی امام‌خمینی فقها از طرف امام معصوم(ع) حجت بر مردم‌اند و امور مسلمانان ازجمله گرفتن و صرف درآمدهای عمومی، به آنان واگذار شده‌است
7. درآمد اماکن عمومی: یکی از شیوه‌های درآمد دولت بنای اماکن عمومی همچون بازارها و کاروانسراها و میهمانخانه‌ها بوده که درآمد آنها به بیت المال منتقل می‌شده است، از جمله ابوجعفر منصور عبّاسی بعداز اینکه بازارها را به دلایل امنیتی از شهر بغداد خارج کرد و در محلۀ کرخ بنا نهاد، براساس مساحت بازار از استفاده کنندگان از آن اجاره می‌گرفت؛

درگاه‌ها