تکبر

سؤال

تکبر چیست؟

مقدمه

تکبر و خود بزرگ‌بینی، شهرت طلبی و غرور از جمله بیماری‌های اخلاقی است که هم در دنیا و هم در آخرت پیامدهای منفی و زیانبار برای انسان به همراه دارد. در آیات قرآن و روایات ائمه اطهار(ع) به آثار و پیامدهای این صفات تصریح شده و آمده است که انسان‌ها در طول تاریخ به دلیل این صفات پست و نامطلوب به چه مشکلاتی در زندگی فردی و اجتماعی خود دچار شده‌اند. یکی از بارزترین مصداق‌های تکبر و خود بزرگ‌بینی و مبتلا شدن به انحرافات فکری، داستان ابلیس است که در قرآن بارها به آن پرداخته شده و از آن سخن به میان آمده است. انحرافات فکری در واقع زیر بنای این رذایل اخلاقی است. وقتی خداوند از ملائکه خواست تا در برابر آدم سجده کنند، همه سجده کردند جز ابلیس، ابلیس مبتلا به تکبر و خود بزرگ‌بینی شده و فکر می‌کرد که از نظر خلقت و آفرینش از آدم بهتر است.

در واقع زیر بنای تکبر و غرور نیز انحرافات فکری است. این نخستین گناهی است که در جهان به وقوع پیوست، گناهی که سبب شد فردی همچون ابلیس که سالیان دراز و به تعبیر امیر مؤمنان علی(ع) در خطبه قاصعه شش هزار سال خدا را عبادت کرده بود، به سبب تکبر و غرور و به دلیل انحرافات فکری، تمام عبادات و اعمال او بر باد رفت و از آن مقام والا که هم‌نشین با فرشتگان و مقام قرب خدا بود، یکباره سقوط کرد، و درست به همین دلیل خدا او را خوار و ذلیل و پست گردانید.

علی(ع) در این باره می‌فرماید: «الا ترون کیفَ صغَّرهُ الله بتکبُّره و وضعَهُ بترَفّعِهِ فجعله فی الدنیا مدحوراً و اعدّلهُ فی الآخره سعیراً» آیا نمی‌بینید چگونه او را خداوند به سبب تکبرش، تحقیر کرد و بر اثر غرور و بلند پروازی بی‌دلیلش، وی را پست و خوار گردانید، از همین رو او را در دنیا مطرود ساخت و آتش برافروخته دوزخ را در آخرت برای او مهیا نمود.

پس تکبر و خود بزرگ‌بینی بزرگ‌ترین گناه محسوب می‌شود. همان گونه که علی(ع) فرمود: «ایّاک و الکبر فانّهُ اعظمُ الذنوب» از تکبر بر حذر باش؛ زیرا که آن از گناهان بزرگ است و ریشه اصلی تکبر و خود بزرگ بینی نیز انحراف در عقیده و فکر است. فردی که فکر می‌کند بهتر از دیگران است، نسبت به آنها احساس برتری می‌کند؛ بنابراین باید ریشه‌ها و عوامل تکبر و خود بزرگ‌بینی و غرور را بشناسیم و اگر خواسته باشیم از بروز این صفات جلوگیری کنیم یا در خودمان اصلاح نماییم، باید ریشه‌های آن را قطع نماییم.

تكبر

معناي تكبر اين است كه فردي با رفتار و كردار خود وانمود كند كه از ديگران برتر و بالاتر است؛ براي اين‌كه بتوانيم اين صفت ناپسند را درمان كنيم، بايد بدانيم تكبر چگونه به وجود مي‌آيد. در اين خصوص دانشمندان اعتقاد دارند كه تكبر از نتايج خودبيني و عجب بوده و از آن نشأت مي‌گيرد. تبيين روان شناختي تكبر ما را به اين حقيقت رهنمون مي‌سازد كه ريشه اصلي تكبر از نقص و نقصاني است كه در شخص متكبر وجود دارد و او ناخودآگاه مي‌كوشد با ابراز تكبر نقص را جبران نمايد. از امام صادق ـ عليه‌السلام ـ نقل شده است كه فرمودند: «ما من احدٍ تكبَّر الا لِذله وَجَدَها في نفسه»؛ هر كه تكبر نمايد اين بزرگ‌بيني بر اثر ذلّت و نقصي است كه در خود او وجود دارد. اميرالمومنين علي ـ عليه‌السلام ـ مي‌فرمايد: «بر حذر باش از تكبر؛ زيرا كه آن از گناهان بزرگ است.» نقصي كه در فرد وجود دارد و باعث تكبر مي‌شود، در برخي روايات بيان شده، لذا بايد آنها را شناخت وبه درمان يكايك آنها پرداخت.