جریان‌های فکری در حوزه معاصر قم (کتاب)

سؤال

کتاب جریان‌های فکری در حوزه معاصر قم از کیست و چه محتوایی دارد؟

جریان‌های فکری در حوزه معاصر قم
اطلاعات کتاب
نویسنده	سید محسن طباطبایی‌فر
موضوع	جریان‌شناسی فکری حوزه معاصر قم
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱
تعداد صفحات	۲۰۸
قطع	رقعی
اطلاعات نشر
ناشر	نی
محل نشر	تهران

درگاه‌ها

جریان‌های فکری در حوزه معاصر قم، نوشته سید محسن طباطبایی‌فر، پژوهشی درباره تنوع و تکثر فکری حوزه علمیه قم در دوران کنونی است.

در این اثر، نویسنده در یک دسته‌بندی کلان، جریان‌های فکری معاصر در حوزه را به سه دسته «نص‌گرا»، «اجتهادی» و «عقل‌محور» تقسیم می‌کند. نویسنده با در نظر گرفتن زیرمجموعه‌های هر یک از این سه عنوان کلی، ده جریان را، به عنوان جریانات اصلی معاصر فکری حوزه علمیه معرفی می‌کند.

معرفی

کتاب جریان‌های فکری در حوزه معاصر قم نوشته سید محسن طباطبایی‌فر توسط نشر نی در سال ۱۳۹۴ در ۲۰۷ صفحه منتشر شد. سید محسن طباطبایی‌فر در کتاب خود تلاش کرده است به این پرسش پاسخ دهد که جریان یا جریان‌های فکری در حوزه معاصر کدام‌اند؟ ویژگی‌های آنها کدامند؟ چه کسانی آنها را نمایندگی می‌کنند؟ مبانی فکری این جریانها چه تفاوتهایی با یکدیگر دارند؟ کتاب حاضر از این نظر که شمایلی از جریانات مختلف فعال در حوزه علمیه قم را به دست داده است، حائز ارزش است.

در این اثر، نویسنده در یک دسته‌بندی کلان، جریان‌های فکری معاصر در حوزه را به سه دسته «نص‌گرا»، «اجتهادی» و «عقل‌محور» تقسیم می‌کند و در سه بخش جداگانه، هر یک را معرفی نموده است. در مجموع با در نظر گرفتن زیرمجموعه‌های هر یک از این سه عنوان کلی، ده جریان، به عنوان جریانات اصلی معاصر فکری حوزه علمیه معرفی شده است. فصل اول کتاب نیز به «تمهدیدات نظری» لازم برای دسته‌بندی و معرفی این جریانات اختصاص یافته است.

جریان‌های فکری در حوزهٔ معاصر قم متنی خوشخوان و سلیس دارد که حاکی از آشنایی مؤلف با ادبیات و سنت طلبگی است. امتیاز کار طباطبایی‌فر در این کتاب بازنمایی تنوع در قشر و حوزه‌ای است که در نزد افکار عمومی بعضاً به یکدستی و همدستی شهره‌اند. کتاب او آیینهٔ رنگارنگی فکری، سیاسی و دینیِ حوزه و روحانیت است. تقسیم‌بندی‌های او خصوصاً برای خوانندهٔ عام کلیشه‌های مشهور و نخ‌نما شده از روحانیت را تا حدودی در هم می‌شکند.

طباطبایی‌فر در نتیجه‌گیری پایانی کتاب تصریح می‌کند که دسته‌بندی‌ها و جریان‌شناسی‌های کتاب به گونه‌ای است که لزوماً همه طلاب قم در آنها جای نمی‌گیرند. جریان اخلاق‌گرایانی هم هستند که دغدغه‌شان تهذیب و رشد فضایل اخلاقی است و تا حدودی به جریان نص‌گرایی و اجتهاد نزدیکند. اما چون کارهایشان فردی، متنوع و بدون دال مرکزی است که معمولاً میل به خفا و خلوت هم دارند نمی‌توان از آنها با عنوان یک جریان مستقل یاد کرد.

نویسنده

نویسنده کتاب سید محسن طباطبایی‌فر، متولد سال ۱۳۵۳ش و از پژوهشگران «حوزه و فقه» است. از او کتب و مقالاتی در زمینه فقه و روحانیت منتشر شده است. «وجوه فقهی نقش مردم در حکومت» و «نظام سیاسی از دیدگاه اندیشه سیاسی شیعه» نام دو عنوان از آثار ایشان است که انتشار یافته است.

محتوا

کتاب حاضر دربردارنده چهار بخش است که ۷ فصل را شامل می‌شود:

• بخش اول، «تمهیدات نظری»: فصل نخست در این بخش با عنوان «بیان موضوع» قرار دارد. نویسنده در این فصل، فرضیه‌ها و الگوی تحلیل را پیش‌روی خواننده قرار می‌دهد و در ادامه نیز روحانیت را بنا بر فضای پیش از انقلاب، فضای پس از انقلاب و بر اساس ضوابط خاص تقسیم‌بندی می‌کند. «چارچوب نظری» و «مفاهیم»، دیگر عناوین این بخش‌اند.
• بخش دوم، «جریان اجتهادی» : در این بخش دو فصل با عناوین «مکتب اجتهاد سنتی» و «مکتب اجتهاد پویا» قرار دارد. در این دو فصل، مجتهدان فقه سنتی و فقه پویا و روش‌های آنها مورد بررسی قرار می‌گیرند.
• بخش سوم، «جریان نص‌گرا» : در این بخش فصل‌های چهارم و پنجم قرار گرفته‌اند. نویسنده عنوان فصل چهارم را «عدم توجه به عقلانیت (نسل اول مکتب تفکیک)» و عنوان فصل پنجم را «توجه نسبی به عقلانیت» نهاده است. در این دو فصل، نسل دوم مکتب تفکیک (نوتفکیکیان)، جریان ضدیت با مفاهیم جدید (تجددستیزان)، جریان اسلام تبرایی (ولایتی‌ها) و جریان بازگشت به قرآن را بررسی کرده و به توصیف آنها پرداخته است.
• بخش چهارم، «جریان عقل‌محور» : در این بخش «عقلانیت کلامی» در فصل ششم بررسی شده است. نویسنده در این فصل، تکلیف‌گرایی فلسفی و تمدن اسلامی (جریان فرهنگستان) را بررسی کرده است. در فصل هفتم ــ که دارای عنوان «عقلانیت فلسفی» است ــ نواندیشی حوزوی (جریان دموکراسی خواهی) و «جریان نواندیشی دینی» بررسی شده است.
• «جمع‌بندی و برخی نتایج» و «منابع»، عناوین پایان‌بخش کتاب «جریان‌های فکری در حوزهٔ معاصر قم» است.

جریان اجتهادی

کتاب جریان‌های فکری در حوزهٔ معاصر قم در بخش دوم خود، به جریان اجتهادی می‌پردازد. در زیرمجموعه جریان «اجتهادی» دو جریان «اجتهاد سنتی» و «اجتهاد پویا» معرفی شده‌اند:

• رویکرد اجتهاد سنتی نوعی تکلیف‌گرایی و التزام به اجرای تکالیف شرعی بدون توجه به آثار اجتماعی و سیاسی آن است. در این دیدگاه دینی شدن جامعه نه به معنی تصدی‌گری متولیان دین و نه به مفهوم وابسته کردن روحانیت و حوزه‌های علمیه به دولت، بلکه به معنای اقامه شعائر دینی با مرزبانی روحانیت و نهاد مرجعیت است. «تحقق کامل شعائر دینی در هر شرایط و با هر هزینه‌ای» دغدغه اصلی این جریان است. (ص ۷۰) این جریان مبتنی بر یک نگاه حداکثری به متن و حداقلی به عقل، در هر امری به دنبال یک تاییدیه در نصوص دینی است و با دغدغهٔ پاسداری از نص دینی با مسایل جدید مرزبندی خود را حفظ می‌کند، بر بُعد فردی احکام توجه دارد و تا حد ممکن از دخالت در امور سیاسی پرهیز می‌کند.
• رویکرد اجتهاد پویا «پاسخگویی به همه نیازهای بشری به کمک فقه»، «حفظ فقه سنتی و جواهری و تداوم آن»، «پرهیز از نفوذ تحجر و جمود فکری بر فقه سنتی»، «عدم کفایت اجتهاد مصطلح و رایج در حوزه‌های علمیه برای پاسخ گویی به نیازهای زمانه»، «لزوم خروج فقه از حالت فردی و عبادی و توسعه اجتهاد با مبنا قرار دادن نیازهای بشری، شرایط زمان و مکان، مصالح اسلام، کشور و مردم»، و «لزوم ورود سیاست و حکومت در مباحث فقهی» است.

جریان نص‌گرا

سومین بخش از کتاب به معرفی جریان «نص‌گرا» اختصاص دارد. نویسنده کتاب، ذیل این بخش، از دو جریان «عدم توجه به عقلانیت (نسل اول مکتب تفکیک)» و جریان «توجه نسبی به عقلانیت» سخن گفته است. نص‌گرایان در جریان ضدیت با تجدد به بیان نویسنده، با عقل و فلسفه مرزبندی می‌کند، ترجیح می‌دهد که حافظ فقه و فهم سنتی باشد، در امور سیاسی کمتر دخالت می‌کند و دشمنی بزرگتر از تجدد و تکنولوژی مدرن نمی‌شناسد. اسلام تبرایی به عنوان دیگر گروه نص‌گرایان نیز با تأکید غلیظ بر مفهوم امامت و مولفه‌های هویتی شیعی از جمله عنصر محوری تبری و تولی، مأموریت اصلی خود را مقابله با جریان‌های دشمن اهل‌بیت، مقابله با ایده وحدت اسلامی و برائت از آن و ترویج و تأسیس مناسک عزاداری در رثای خاندان پیامبر(ص) می‌داند. جریان بازگشت به قرآن نیز به عنوان یکی از شاخه‌هایی از جریان نص‌گرایی در دو طیف افراطی و اعتدالی، قرآن را برای بیان معنا خودبنیاد و خودبسنده می‌داند و به احادیث نگاهی درجه دوم دارد.

جریان عقل‌محور

آخرین بخش کتاب به معرفی جریان «عقل محور» اختصاص دارد. این جریان خود به دو دسته «عقلانیت کلامی» و «فلسفی» تقسیم شده است:

• جریان کلامی خود به دو دسته تقسیم شده است: «تکلیف‌گرایی فلسفی» به نمانیدگی آیت‌الله مصباح یزدی، با ویژگی مداخله آشکار در سیاست و «تمدن اسلامی (جریان فرهنگستان)» به نمایندگی آیت‌الله سید منیرالدین حسینی الهاشمی و سید محمدمهدی میرباقری با تأکید بر اسلامی‌سازی علوم و تمدن‌سازی اسلامی که تشکل حزب‌الله قم به آن نزدیک دانسته شده است. جریان فرهنگستان علوم اسلامی است در ضدیت مطلق با مدرنیته به مثابه بزرگترین ارتداد و عصیان عصر غیبت، به دنبال ایدهٔ تمدن اسلامی است.
• جریان فلسفی نیز به دو دسته تقسیم شده است: «نواندیشی حوزوی» با نمایندگانی چون آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی و آیت‌الله حسینعلی منتظری و جریان «نواندیشی دینی» با نمایندگانی چون عبدالکریم سروش، مصطفی ملکیان، محمدتقی فاضل میبدی و محمد مجتهد شبستری. این جریان دورترین جریان نسبت به جریان غالب حوزه، یعنی جریان اجتهادی دانسته شده و جریانی «برون حوزوی» قملداد شده است.