ایجاد ۱۲ راه در معجزه باز شدن دریا توسط موسی(ع)

سؤال

آیا درست است که حضرت موسی «ع» برای دوازده عشیره از فرزندان حضرت یعقوب «ع» به دلیل این که راضی نمی‌شدند از یک مسیر حرکت کنند، ۱۲ راه در دریا ایجاد کرد؟ آیا این مسئله صحت دارد که حضرت موسی «ع» برای این که از هر راه، راه‌هایی دیگر قابل مشاهده باشد، در بین راه‌ها حالت پنجره‌ای شکلی ایجاد کرد تا همه از همراهی همراهان شان مطمئین شوند؟

داستان حضرت موسی «ع» در میان داستان‌های قرآنی بیشترین آیات را به خود اختصاص داده است. شاید توجه قرآن به داستان حضرت موسی به سبب شباهت‌های امت پیامبر اسلام با امت موسی بوده است. از طرف دیگر وجود کتاب تورات برای حضرت موسی در بین مردم یهود و مطرح شدن داستان موسی در قرآن سبب مقایسه و تطبیق بین قرآن و تورات شده است.

در قرآن به مسیرهای متفاوت برای بنی‌اسرائیل اشاره شده، اما ذکری از دوازده مسیر به میان نیامده است: «فَأَوْحَینا إِلی مُوسی أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ»؛ و به دنبال آن به موسی وحی کردیم، عصایت را به دریا زن، دریا از هم شکافته شد، و هر بخشی همچون کوه عظیمی بود.

در کتاب مجمع البیان آمده است: دریا از هم شکافته شد و دو راه پدید آمد و برای هر سبطی یک راه نمایان شد. بنی‌اسرائیل گفتند: این راه مرطوب است و ما می‌ترسیم غرق شویم. خدا باد صبا را فرستاد تا آن راه‌ها خشک شد؛ البته در حال عبور از بین آب نیز، ایرادهایی به حضرت موسی می‌گرفتند، اما ایشان با اعجاز از ناحیهٔ خدا، بهانهٔ آنها را بر طرف می‌ساخت، اما وقتی که فرعون با یارانش وارد دریا شدند، دریا متلاطم شد. هر چند مجمع البیان به دو مسیر اشاره دارد، اما تفسیر نمونه و المیزان به دو مسیر اشاره نکرده‌اند، بلکه چند مسیر ذکر کرده‌اند.

در ذیل آیه مذکور، روایتی در تفسیر قمی (ج۱/۱۱۸) نقل شده که به دوازده شکاف و دوازده مسیر جداگانه اشاره شده است. کتاب‌های دیگر این روایت را از تفسیر قمی نقل کرده‌اند.

البته، این نکته را نباید از نظر دور داشت که کتاب تفسیر قمی محل اختلاف علما است. شاید اولین کسی که تحقیقات جامع و مفصلی دربارهٔ انتساب این تفسیر به علی بن ابراهیم انجام داد، شیخ آقا بزرگ تهرانی است که به جهت دقت و اهمیت کلام ایشان، آنچه که مورد نیاز است در اینجا می‌آوریم: «قمی در این تفسیر، بیشتر روایاتش را از طریق پدرش و از امام صادق(ع) نقل می‌کند، البته از دیگر مشایخ خود و به طریق آنها نیز از امام صادق(ع)، نقل کرده است.

راوی این کتاب همان‌طور که در اول این تفسیر آمده است، «أبوالفضل عباس بن محمد بن قاسم بن حمزه بن موسی بن جعفر(ع)‏ است، و چون دیده که این تفسیر فقط از روایات امام صادق(ع) است، مقداری از روایات ابی الجارود از امام باقر(ع) را در کتاب وارد کرده است؛ لذا تا اوائل تفسیر سورهٔ آل عمران، سیاق تفسیر و سلسله سندی که برای روایات می‌آید واحد است که در آن علی بن ابراهیم از پدرش نقل می‌کند، اما در آیهٔ «و أنبئکم بما تأکلون و ما تدخرون فی بیوتکم (آل عمران/۴۹) اسلوب بیان روایات تغییر می‌کند، و سند روایات این‌گونه بیان می‌شود: «حدثنا أحمد بن محمد الهمدانی قال حدثنی جعفر بن عبد الله قال حدثنا کثیر بن عیاش عن زیاد بن المنذر أبی الجارود عن أبی جعفر محمد بن علی(ع)»

همان‌طور که می‌دانیم این سند؛ همان سند مشهور علما به کتاب تفسیر ابی الجارود است که طریق نجاشی به این تفسیر، همچنین طریق شیخ طوسی به آن، عین همین سندی است که ذکر شد.

احمد بن محمد الهمدانی -که همان ابن عقده مشهور است- در طبقهٔ شاگردان شیخ کلینی است، در حالی‌که علی بن ابراهیم؛ استاد و شیخ کلینی است، پس چگونه معقول و ممکن است که علی بن ابراهیم از شاگردِ شاگردش حدیث نقل کند؟!!

پس این اولین حدیثی است که ابوالفضل از استادش ابن عقده، در این کتاب وارد کرده است.»

بنابراین، این کتاب از علی بن ابراهیم نیست، بلکه جمع کنندهٔ آن، از روایات تفسیری علی بن ابراهیم بسیار استفاده کرده است.

همچنین در تاریخ طبری (ج۱/۲۹۸) به دوازده مسیر برای فرزندان حضرت یعقوب اشاره شده است و در کتاب تورات نیز آن را ذکر کرده است.

در نتیجه می‌توان گفت؛ در قرآن کریم به چند مسیر اشاره شده (کل فرق)، اما دوازده مسیر به صراحت مطرح نشده است. در اکثر تفاسیر شیعه نیز به دوازده مسیر اشاره نشده است. روایتی که در تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم نقل شده، مورد تأیید علما نیست.