حدیث «شیطان نمی‌تواند در خواب به‌صورت پیامبر(ص) دربیاید»

سؤال

آیا حدیثی که بر اساس آن شیطان نمی‌تواند در خواب انسان به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او دربیاید صحیح و معتبر است؟

روایت دیدن پیامبر(ص) در خواب موثق و معتبر است.

از امام هشتم نقل شده: رسول خدا فرمود: «مَنْ رَآنِی فِی مَنَامِهِ فَقَدْ رَآنِی لِأَنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَتَمَثَّلُ فِی صُورَتِی وَ لَا فِی صُورَه أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی».

چنانچه کسی در خواب شخصی را ببیند و یقین کند آن شخص وجود مبارک پیامبر اکرم یا ائمّه معصومین است، ازآن جا که در روایت امام رضا تصریح شده که شیطان امکان تمثّل در قالب اولیاء الهی را ندارد و از طرفی نیز این شخص نسبت به دیده خود یقین دارد، ازاین رو، این خواب برای او جزء رویاهای صادقه بوده، حتّی اگر در بیداری پیامبر اکرم را ندیده باشد.

حدیث و ترجمه

«أَنَّهُ قَالَ لَهُ [علی بن موسی(ع)] رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ خُرَاسَانَ يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ رَأَيْتُ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فِي اَلْمَنَامِ كَأَنَّهُ يَقُولُ لِي كَيْفَ أَنْتُمْ إِذَا دُفِنَ فِي أَرْضِكُمْ بَضْعَتِي وَ اُسْتُحْفِظْتُمْ وَدِيعَتِي وَ غُيِّبَ فِي ثَرَاكُمْ نَجْمِي فَقَالَ لَهُ اَلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَنَا اَلْمَدْفُونُ فِي أَرْضِكُمْ وَ أَنَا بَضْعَةُ نَبِيِّكُمْ فَأَنَا اَلْوَدِيعَةُ وَ اَلنَّجْمُ أَلاَ وَ مَنْ زَارَنِي وَ هُوَ يَعْرِفُ مَا أَوْجَبَ اَللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مِنْ حَقِّي وَ طَاعَتِي فَأَنَا وَ آبَائِي شُفَعَاؤُهُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ وَ مَنْ كُنَّا شُفَعَاءَهُ نَجَا وَ لَوْ كَانَ عَلَيْهِ مِثْلُ وِزْرِ اَلثَّقَلَيْنِ اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ جَدِّي عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَلَيْهِمُ السَّلاَمُ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ مَنْ زَارَنِی فِی مَنَامِهِ فَقَدْ زَارَنِی لِأَنَّ اَلشَّیْطَانَ لاَ یَتَمَثَّلُ فِی صُورَتِی وَ لاَ فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی وَ لاَ فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ شِیعَتِهِمْ وَ إِنَّ اَلرُّؤْیَا اَلصَّادِقَةَ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنَ اَلنُّبُوَّةِ»

« پیامبر(ص) فرمود: هر کس من را در خواب ببیند، بی‌تردید من را دیده است؛ زیرا شیطان نمی‌تواند به‌صورت و شمایل من درآید و همچنین نمی‌تواند به صورت هیچ یک از جانشینان من، و به‌صورت شیعیان جانشینان من درآید. رؤیای صادقه جزیی از هفتاد جزء نبوّت است. »

سند

روایتی که بر اساس آن شیطان نمی‌تواند در خواب انسان به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او دربیاید، توسط شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) نقل شده است. او این روایت را از محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی، از احمد بن محمد بن سعید کوفی مولی بنی‌هاشم، از علی بن حسن بن علی بن فَضّال، از پدرش، از امام رضا(ع) نقل شده است. شیخ صدوق این روایت را در من لا یحضره الفقیه نیز ذکر کرده است.

بررسی راویان این حدیث بر اساس علم رجال چنین است:

• محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی: برخی از محققان، از اینکه شیخ صدوق از او زیاد روایت کرده، بزرگی شأن او را استفاده کرده‌اند. علامه مجلسی نیز او را از مشایخِ شیخ صدوق دانسته است.

• احمد بن محمد بن سعید کوفی مولی بنی‌هاشم: دارای مذهب زیدیه و ثقه و مورد اطمینان معرفی شده است.
• علی بن حسن بن علی بن فَضّال: ثقه و مورد اطمینان است. کشی رجال‌شناس شیعه، از گروهی نقل کرده که او را فطحی‌مذهب دانسته‌اند.
• پدر علی بن حسن بن علی بن فضال یعنی حسن بن علی بن فضال تیمی: از اصحاب اجماع و مورد اعتماد است.

همه راویان در این سلسله سند ثقه و مورد اطمینان هستند؛ ولی برخی از آنها شیعه دوازده‌امامی نیستند؛ بنابراین این حدیث موثق است. علامه مجلسی نیز، این روایت را از نظر سندی موثقِ مانند صحیح دانسته است؛ از این رو، این حدیث از نظر سندی معتبر است.

محتوا

بر اساس روایت دیدن پیامبر(ص)‌ در خواب که از امام رضا(ع) و به نقل از پیامبر(ص) روایت شده، شیطان حتی در خواب قدرت شکل‌یافتن به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او و همچنین شیعیان آنها را ندارد؛ البته با توجه به دیگر روایات، مقصود از شیعیان دراین حدیث، افرادی هستند که به حقیقت پیرو اهل بیت(ع)‌ بوده و از همه دستورات آنان پیروی می‌کنند.

به استناد این روایت، اگر شخصی در خواب فردی را ببیند و یقین کند که او پیامبر(ص) یا یکی از امامان(ع) است و دراین موضوع شکی نداشته باشد، در تشخیص خود دچار خطا نشده و در حقیقت پیامبر(ص) یا یکی از امامان(ع) را دیده است. ملاک در تشخیص درست دیدن پیامبر(ص) و اولیای الهی در خواب، این است که شخصی که خواب دیده در خواب به دیدن پیامبر یا اولیای الهی یقین داشته باشد.

در صورت وجود همه شرایط، دیدن خواب پیامبر(ص) و امامان(ع) امری شخصی بوده و تنها برای کسی که خواب دیده حجت است و برای دیگر افراد حجیتی ندارد.

به باور برخی از اندیشمندان معاصر مقصود از این روایت، کسی است که در گذشته پیامبر(ص) را در بیداری دیده و او را می‌شناسد و کسی که او را در بیداری ندیده نمی‌تواند ادّعا کند که پیامبر را در خواب دیده است. این گفته مورد انتقاد قرار گرفته است؛ زیرا در ابتدای این روایت و قبل از ذکر سخن پیامبر(ص) توسط امام رضا(ع)، شخص پرسشگر که در زمان امام رضا(ع) زندگی می‌کند، درباره خوابی که در آن پیامبر(ص) را دیدهاز امام رضا(ع)‌ سؤال می‌کند. شخصی که در دوران امام رضا(ع)‌ زندگی می‌کند به خاطر فاصله زمانی که با صدر اسلام دارد، پیامبر(ص) را ندیده است؛ با این وجود امام رضا(ع) عبارت «شیطان نمی‌تواند به صورت پیامبر(ص) دربیاید» را خطاب به او بیان کرده است.