مقام ابراهیم

سؤال

چرا عمر مقام ابراهیم(ع) را از جای خود برداشت و در جای کنونی آن قرار داد؟ و چرا شیعیان این را پذیرفتند؟

بعد از پیامبر اسلام صلی الله علیه و سلم خلفاء کارهایی برخلاف سنت آن حضرت و طبق سلیقه خویش و به صورت اجتهادی در مقابل نصّ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله انجام دادند که هیچ‌کدام مورد تأیید ائمه معصومین علیهم السلام قرار نگرفته است. چنانچه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید:

«این مدت را صبر کردم چونان کسی که در چشمش خار رفته و در گلویش استخوان مانده و حال من به چنین کسی می‌ماند.»

خواص اصحاب علی علیه السلام نیز که فهیم بودند و بر آنچه که به اسلام می‌گذرد و خواهد گذشت واقف بودند، موضعی مشابه امام علیه السلام داشتند اما با این وضع تأسف بار صبر کردند و نخواستند جامعه اسلامی که در آغازین مراحل تکوّن و شکل‌گیری بود از داخل دچار آشوب و پریشانی شده و توجه دشمنان خارجی که از ظهور اسلام احساس خطر می‌کردند به سوی سرزمین اسلامی جلب گردد.

از طرفی دشمنانی هم در داخل جزیره‌العرب بودند که نمی‌خواستند اسلام را قبول کنند و با آن مقابله می‌کردند؛ با این وضع اگر جمعی از مسلمانان با گروه اکثریت درگیر می‌شدند، لطمات خسارت باری به پیکره اسلام وارد می‌شد و بلکه اندک پیروان واقعی اسلام و افرادی چون سلمان، ابوذر، مقداد و عماریاسر که حاملان سنت و حدیث نبوی صلی الله علیه وآله و شاگردان علی علیه السلام بودند از بین می‌رفتند و صدمات دیگری براساس دین وارد می‌شد. با توجه به همین ملاحظات بود که صبر و پایداری از سوی شیعیان و جلوگیری از کثرت فسادها و نهی از منکرات کارسازتر بود.

از جمله اماکنی که از قداست برخوردار بود و مورد تکریم پیامبر صلی الله علیه و سلم بوده است مقام ابراهیم علیه السلام در مکه مکرمه است؛ قرآن کریم نیز درباره احترام به آن و تجلیل از مقام معنوی ابراهیم علیه السلام و مقام نبوت و یادآوری ساختمان کعبه به دست وی و پسرش این‌گونه یاد می‌کند: }}وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ﴿و آیه﴾ فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ{{قرآن|

در کلمات مورخین و محدثین شیعه و سنی آمده است که مقام ابراهیم علیه السلام (سنگی که بر روی آن آثاری از قدم مبارک حضرت ابراهیم بوده و خداوند آن را از شعائر الهی قرار داد) را پیامبر صلی الله علیه و سلم از جایی که در زمان جاهلیت بود به جای اصلش برگرداند، اما عمر بعد از بدست گرفتن خلافت آنرا در موسم حج به جایی که در دوران جاهلیت داشت برگرداند.

ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج البلاغه در جایی که کارهای عمر را می‌شمارد اشاره مختصری به این واقعه می‌کند. اکثر مفسرین و مورخین بر آنند که مقام ابراهیم علیه السلام همان جای معروفی است در مسجدالحرام که دلالت ظاهری در آن به نبوت و پیامبری حضرت ابراهیم علیه السلام است

به هر حال بنابر نقل مورخین عمر جای مقام ابراهیم علیه السلام را تغییر داد و شدیداً مورد اعتراض امیرالمؤمنین علیه السلام بود چنان‌که برخی از مورخین چنین نقل کرده‌اندکه علی علیه السلام در شمارش بدعت‌ها چنین فرمود:

«مثل تغیر دادن مقام ابراهیم علیه السلام از جایی که پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم گذاشته بود به محلی که در زمان جاهلیت در آنجا بود و پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم از آن‌جا برداشته بود.»

در جایی دیگر آن حضرت در بیان علت مخالفت قطعی با این اعمال فرموده است:

«خلفای قبل از من کارهای بزرگی که مخالف پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم بود، انجام دادند اگر بخواهم مردم را مجبور به ترک آن کنم و آن را از حالت کنونی به حالتی که در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله بود برگردانم، همه سپاهیانم از اطرافم پراکنده می‌شوند به طوری که جز عده کمی از پیروانم ـ که از کتاب خدا و سنت پیامبر به امامت من پی برده‌اند ـ کسی در لشکر باقی نمی‌ماند.»

بعد فرمود:

«چگونه می‌شود اگر دستور دهم تا مقام ابراهیم علیه السلام به جایی که پیامبرصلی الله علیه وآله آن را گذارده بودند، برگردانده شود»

و در ادامه فرمودند:

«اگر به مردم دستور دهم در ماه رمضان جز برای نماز واجب در مسجد اجتماع نکنند که به دستور عمر آن‌ها نمازهای مستحبی را با جماعت می‌خواندنددر همین مورد بود که عده‌ای از اهل سپاهم که همراه من می‌جنگیدند، گفتند: ای اهل اسلام به فریاد برسید و نیز می‌گفتند: سنّت عمر را تغییر داده می‌گویی در ماه رمضان مستحب نخوانیم به طوری که ترسیدم از طرف لشکر خود به من هجوم جنگ بیاورند.»

البته ترس امیر مؤمنان علیه السلام نه برای خودش بلکه برای این بود که مسلمانان اختلاف کنند و اصل دین به خطر بیفتد و همه اینها می‌رساند که مسلمانان واقعی با این کار مخالف بودند ولی نمی‌خواستند جامعه دچار فتنه گری عده ای شود و به دین ضربه وارد گردد.

مطالعه بیشتر

۱. مقاله یوسفی غروی، مجله میقات حج، ش۹.

۲. اسرار آن محمد، تألیف سلیم بن قیس.