دلیل ذکر برخی سوره‌ها در مفاتیح الجنان
علت آوردن تعدادی از سوره‌های قرآن در کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی چیست؟
این سوره‌ها را خود شیخ عباس قمی در مفاتیح نیاورده و توسط ناشران اضافه شده است؛ ممکن است دلیل انتخاب این سوره‌های خاص این باشد که قرائت آنها جزء اعمال عبادی در برخی ایام و لیالی بوده یا در نماز خاصی خوانده می‌شوند یا توصیه به قرائت روزانه آنها وجود دارد.
مفاتیح الجنان کتابی است که پس از تألیف آن توسط شیخ عباس قمی[۱] شهرت فراوانی پیدا کرد، تا جایی‌که امروزه در منازل عموم شیعیان و در تمامی مشاهد مشرفه مورد استفاده است. این کتاب در جایگاه خود کم‌نظیر است؛ زیرا بسیاری از دعاها و نوافل و مستحباب و زیارات ائمه اطهار را یک‌جا گردآوری کرده و در دسترس همگان قرار داده است.
آن مرحوم چنان‌که که در مقدمه کوتاه این کتاب گفته است، این تألیف را در پاسخ به درخواست برخی برادران مؤمن و در راستای اصلاح بعضی ادعیه و زیارات، کتابی به نام «مفتاح الجنان»[۲] تألیف کرده‌اند و آن را در سه باب مرتب کرده است:
باب اول: در تعقیب نمازها و دعاهای ایام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعضی ادعیه مشهور مانند مناجات خمس عشر و ….
باب دوم: در اعمال ماه‌های سال و فضیلت و اعمال روز نوروز و اعمال ماه‌های رومی.
باب سوم: در زیارات و آنچه مناسب باب است.
همان‌گونه که ملاحظه می‌کنید در میان بخش‌های مختلفی که در کتاب مفاتیح قرار گرفته، سوره‌ای از سوره‌های قرآن کریم نیامده است. با مراجعه به برخی نسخه‌های چاپ شده از این کتاب نیز این موضوع به خوبی روشن می‌کند؛ چراکه در ابتدا، سوره‌های یس، الرحمن، واقعه، جمعه و … آمده است و سپس صفحه روی جلد کتاب و مقدمه شیخ عباس قمی آمده، که این مطلب نشان‌گر این است که ایشان این سوره‌ها را جزء کتاب قرار نداده، بلکه دیگران بر اساس صلاحدید خود، آنها را به این کتاب افزوده‌اند. این مطلب را با مراجعه به فهرست این کتاب نیز به خوبی می‌توان دریافت.
این اضافه کردن سوره‌ها محدود به ابتدای کتاب نشده، بلکه در انتهای آن نیز سه سوره عنکبوت، روم و دخان نیز به این کتاب اضافه شده است.
از آنجا که این سوره‌ها را مرحوم شیخ عباس در مفاتیح نیاورده است، از این رو به‌طور قطع حاشیه‌هایی نیز که در فضیلت این سوره‌ها در این کتاب چاپ شده، تألیف ایشان نبوده و بعد از ایشان و توسط دیگران به این کتاب افزوده شده است.
به نظر می‌رسد که اضافه شدن این سوره‌ها در کتاب، به جهت راحتی قرائت کنندگان این کتابِ دعا و بی‌نیاز کردن آنها از مراجعه مستقیم به قرآن کریم در برخی مواقع باشد؛ چراکه از میان سوره‌های قرآن، آن‌هایی انتخاب شده‌اند که به عنوان جزئی از برخی نمازهای مستحبی یا اعمال خاصِ بعضی از زمان‌ها یا مکان‌های خاص هستند[۳] یا جزء سوره‌هایی هستند که قرائت آنها در هر شبانه روز توصیه شده‌اند.[۴]
با این توضیح چنین به نظر می‌رسد که دلیل قرار گرفتن سه سوره دیگر در انتهای کتاب این باشد که، تلاوت این سه سوره از اعمال شب قدر است و چه بسا ناشرین بعد از اضافه کردن سوره‌هایی در ابتدای کتاب تصمیم گرفته‌اند که این سه سوره را نیز در مفاتیح بیاورند، تا مؤمنین در شب قدر نیز نیازی به مراجعه مستقیم به قرآن نداشته باشند، لکن این اضافه را در انتهای مفاتیح انجام داده‌اند.
در مورد اضافه کردن به این کتاب، خود آن مرحوم تذکری را در ابتدای ملحقات ذکر کرده‌اند که بیان آن خالی از لطف نیست: «بعد از آنکه به عون الله تعالی کتاب مفاتیح الجنان را تألیف نمودم و در اقطار[۵] منتشر گشت، به خاطرم رسید که در طبع دوم آن، بر آن زیاد کنم دعای وداعی برای ماه رمضان و خطبه روز عید فطر و … به واسطهٔ کثرت حاجت به اینها. لکن دیدم هرگاه این کار را کنم، فتح بابی شود برای تصرف در کتاب مفاتیح و بسا شود بعضی از فضولان بعد از این در آن کتاب بعضی از ادعیهٔ دیگر بیفزایند یا از آن کم کنند و به اسم «مفاتیح الجنان» در میان مردم رواج دهند، لاجرم کتاب را به همان حال خود گذاشتم و این هشت مطلب را بعد از تمام شدن مفاتیح ملحق نمودم و به لعنت خداوند قهار و نفرین رسول خدا و ائمه اطهار «ع» واگذار و حواله نمودم کسی را که در مفاتیح تصرف کند.»[۶]
این بیانات نشان از دقت آن مرحوم در نقل ادعیه و اذکار و اوج تعبد ایشان را می‌رساند و اینکه دقت داشته‌اند تا محتوای کتاب بر مبنای مورد پذیرش خودشان، آمیخته با مطالب ضعیف و بی‌اعتبار نگردد.
البته بعید نیست که این حساسیت مرحوم شیخ، همان‌گونه که از عبارات ایشان روشن است، نسبت به اضافه شدن ادعیه یا زیاراتی باشد که از منظر ایشان دارای اعتبار کافی نبوده یا اینکه ایشان صلاح ندیده‌اند که آن را در این کتاب ذکر کنند.
منابع
- ↑ سال تولد: ۱۲۹۴ق، سال وفات: ۱۳۵۹ق.
- ↑ موضوع این کتاب نیز ادعیه و زیارات بوده و در آن زمان به عنوان کتاب دعا رواج داشته است، ولی از منظر برخی دارای اشکالات و نواقصی بوده است.
- ↑ مثل سوره‌های جمعه و اعلی در نماز شب جمعه روز آن.
- ↑ مثل سوره یس.
- ↑ اطراف و مکان‌های مختلف.
- ↑ متأسفانه امروزه شاهدیم که بر خلاف رضایت آن مرحوم حدیث کساء نیز به این کتاب افزوده شده است که افراد عادی تصور می‌کنند این حدیث را شیخ عباس قمی قبول داشته و در مفاتیح آورده در حالی که این حدیث نه سند دارد و نه توسط شیخ عباس قمی نوشته شده است.