ضمیر جمع برای تثنیه در قرآن

سؤال

چرا در آیه ۱۹ سوره حج ضمیر تثنیه را جمع آمده است: «هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ»؛ «اینان دو گروهند که در بارهٔ پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند» در حالی که باید «ربهما» می‌آمد؟

خداوند مؤمنان و کافران را دو گروهی می‌داند که درباره پروردگار با همدیگر اختلاف دارند: ﴿هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ؛ اینان دو گروهند که در باره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند.﴾(حج:۱۹)

کلمه «هَذَانِ» و «خَصْمَانِ» تثنیه هستند و تثنیه بر عدد دو دلالت دارد نه بیشتر یعنی این دو با همدیگر جدال دارند و سه یا بیشتر از آن نیستند. طبق دستور زبان عربی در ادامه باید «اختصما» و «ربهما» می‌آمد نه «اخْتَصَمُوا» و «رَبِّهِمْ» که جمع هستند و بیشتر از دو را نیز شامل می‌شوند.

پاسخ این است که اگر «هَذَانِ» و «خَصْمَانِ» به دو نفر اشاره داشت، کلمات بعدی هم باید تثنیه آورده می‌شد و اشکال وارد بود. اما این دو کلمه به دو گروه اشاره دارند و گروه، هم به دو نفر گفته می‌شود و هم به بیشتر از دو نفر و از این نگاه طبق قاعده زبان عربی، کلمات بعدی جمع آورده می‌شود. علامه طباطبایی نیز با دو گروه دانست این افراد می‌نویسد: این دو گروه مؤمن و کافر در باره پروردگار با هم اختلاف دارند که مؤمنان خدا را قبول می‌کنند و کافران انکار و این آیه می‌گوید اینها دو گروهند که درباره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند، پس محل نزاع خداست که گروهی او را یکتا می‌دانند و اطاعت می‌کنند و گروهی به او کفر می‌ورزند و اطاعت نمی‌کنند.

استعمال لفظ یا ضمیر جمع برای تثنیه در آیات دیگر نیز آمده است:

﴿وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما؛ و هر گاه دو گروه از مؤمنان با هم به جنگ پردازند، آنها را آشتی دهید.﴾(حجرات:۹) در این آیه هم چون دو گروه از مؤمنان با هم جنگ دارند و گروه بیشتر از دو نفر هستند، «الْمُؤْمِنینَ» و «اقْتَتَلُوا» را جمع آورده است و چون دو گروه بیشتر نیستند کلمه «طائِفَتانِ» و «بَیْنَهُما» را تثنیه آورده است.

﴿إِذْ دَخَلُوا عَلی داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ؛ در آن هنگام بر داود وارد شدند و او از دیدن آنها وحشت کرد؛ گفتند: نترس، دو شاکی هستیم که یکی از ما بر دیگری ستم کرده است. در میان ما بحق داوری کن.﴾(ص:۲۲) در این آیه کلمات «دَخَلُوا» و «مِنْهُمْ» و «قالُوا» جمع هستند و کلمه «خَصْمانِ» تثنیه و بر عدد دو دلالت دارد؛ زیرا دو گروه با هم اختلاف داشتند. در هر گروه ممکن است بیش از سه نفر باشد، کلمات جمع آورده شده است.

علامه طباطبایی می‌نویسد: تعبیر «خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا» چقدر جالب و پرمعنا است، از یک طرف اهل خصومت را تثنیه آورده تا برساند دو گروه بیشتر وجود ندارد یا خدا را قبول دارد یا ندارد و از سوی دیگر خصومت‌شان را به صورت جمع تعبیر کرده و آنگاه خصومت شان را درباره پروردگارشان دانسته و فهمانده که اختلاف‌شان در وصف ربوبیت خدای تعالی بوده و در نتیجه فهمانده است که برگشت تمامی اختلافات مذاهب هر قدر هم که زیاد باشند در یک مسئله است و آن وصف ربوبیت خدا است.