پیدایش دانش سیره‌نگاری

سؤال

نخستين سيره نويس مهم درباره رسول گرامي اسلام چه كسي بود؟ زمان و محل تولد و نشو و نماي وي را بيان کنيد؟ ويژگي¬هاي كتاب وي چيست؟

اصحاب پيامبر(ص) از همان ابتدا به سيره و شرح حال پيامبر توجّه پيدا داشته و در شرح زندگاني و ويژگي¬هاي آن حضرت خاطراتي را حفظ و بعدها نقل مي¬كردند. تدوين و جمع آوري اخبار و روايات مربوط به آغاز دين اسلام و شرح احوال و تاريخ غزوات پيامبر(ص) از نيمه قرن اول هجري در مدينه شروع شد و از آثار نوشته شده قرن اوّل و اوائل قرن دوّم اثر مهمّي به جاي نمانده است اما مطالب آنها در منابع بعدي بر جاي مانده است. در این منابع، از افرادي مثل عروه بن زبير متوفاي ۹۰ هجري، ابان بن عثمان متوفاي ۱۰۵ هجري، شرحبيل بن سعد متوفاي ۱۲۳ هجري و ابن شهاب زهري متوفاي ۱۲۴ ياد شده است.

از ميان اين گزارشات كه هيچ كدام باقي نمانده، جدّي¬ترين گزارش در قرن اوّل هجری گزارشي است كه توسط عروه بن زبير در باره سیره پیامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در منابع انعکاس یافته است. و واقدي او را اولين كسي دانسته كه در باب سيره و مغازي دست به تأليف زده است.

در آغاز قرن دوّم نگارش سيره رسمي شد و زهري را سرآمد جمع مهمّي از محدّثان و فقيهان و سيره شناسان مدينه معرفی می کنند، طبري درباره¬اش نوشته است که وي در نوشتن مغازي رسول الله از همه جلوتر بوده است. اما آنچه كه همه اتّفاق نظر دارند اين است كه ابن اسحاق نويسنده اوّلين و جامع¬ترين سيره است كه بدليل نظم منطقي موجود در آن به عنوان نخستين كار اصيل در اين زمينه شناخته شده است. البته همان¬طور كه ذكر شد در نسل¬هاي پيش از ابن اسحاق، كوشش¬هايي از سوي برخي از محدّثان در گردآوري سيره پيامبر وجود داشته است امّا از آنجا كه هيچ كدام كار خويش را آن گونه كه ابن اسحاق سر و سامان داد منظّم نكردند، چندان مورد توجّه قرار نگرفتند. سيره ابن اسحاق بعنوان الگوي تمام عيار از طرف مورّخان پذيرفته شد.

ابن اسحاق كه از موالي (عرب يا فارس) عراقي است پدرانش مسيحي بوده و جدّش يسار از اسيران جنگ عين التمر عراق بود، نام كامل او ابو عبدالله محمد بن اسحاق بن يسار مطلّبي كه حدود ۸۱ـ۸۵ هجري در مدينه متولّد شد و در همانجا نشو و نما يافت و در سال ۱۵۰ يا ۱۵۱ هجري در بغداد وفات نمود.

ابن اسحاق در مدينه از محضر علماي عصر از جمله زهري كسب دانش نمود و روايات خود را جمع¬آوري كرده لذا در اين مورد مي¬توان گفت مدينه بعنوان اوّلين محلي است كه سيره نويسي در آن بنيان گذاري شد است و اكثر عالمان سيره در ابتدا از اين شهر بودند.

ابن اسحاق پس از پيروزي عباسيان بر امويان به عراق رفت و زماني كه منصور در حيره بود كتاب سيره خود را تأليف كرد و از آن زمان ميان مردم كوفه و سپس ساير مناطق انتشار يافت در واقع مهاجرت ابن اسحاق از مدينه به عراق دانش سيره را كه تولّدش در مدينه بود به مهمترين نقطه عالم اسلام يعني عراق انتقال داد.

ابن اسحاق سيره مدوّني از خود بر جاي نهاد كه جنبه تاريخي آن به طور كامل روشن است كتاب وی مشتمل بر اخبار تاريخي از زمان حضرت آدم تا پايان زندگي پيامبر(ص) بوده و ابن هشام با تهذيب سيره ابن اسحاق، آنچه كه آن را زوايد ناميده و بي ارتباط با پيامبر(ص) مي¬دانست حذف كرد، بايد گفت امتياز كتاب ابن اسحاق به ساختار منظّم آن است كه نبايد به تنهايي زائيده افكار خود او باشد بلكه همان گونه كه برخي از محقّقان نوشته¬اند تركيب كار مغازي از استاد وي زهري و ساير مؤلّفاني بوده است كه پيش از وي به اين كار مشغول بودند. ولي پيش از وي مجموعه اي در اين حد نبوده است.

از آنجایي كه ابن اسحاق در مدينه مي¬زيسته و در اين شهر رشد يافته لذا عمده روايات او شامل نقل¬هاي مدني است يعني در مدينه تدوين اوّليّه كرده و در عراق انتشار داده است.

همچنين ابن اسحاق تحت تأثير راويان يهودي و مسيحي يا آنان كه مسلمان متأثّر از اهل كتاب بوده، قرار داشته و بخش نخست كتاب خود را از طريق آنان و با استفاده از مأخذ آنها نگاشته است كه ابن هشام بعدها آن را حذف كرده است. و ديگر اينكه از هر شاهدي بهره¬گيري مي¬كرده از آن جمله است اشعاري كه بطور زياد استفاده كرده و گفته شد چهار پنجم اشعار استفاده شده ابن اسحاق را ابن هشام حذف كرده است.

ابن اسحاق از قرآن بطور مفصّل استفاده كرده و شأن نزول آيات در هر باب را آورده است. اين سيره از جهت انسجام دروني و به عنوان يك متن تاريخي از قوّت قابل توجهي برخوردار است. با توجه به سابقه محدود تاريخ¬نگاري بايد كار ابن اسحاق را قدم بسيار مهمّي در پيشرفت دانش تاريخ¬نگاري اسلامي دانست.

بنابراين اوليّن و اصيل¬ترين سيره درباره رسول گرامي اسلام توسط محمد بن اسحاق نگارش و تدوين شده و ويژگيهايي داشت كه مي¬توان به منظّم بودن ، جامع بودن ، استفاده از روات مدني كه اطلاعات دقيق¬تري نسبت به ساير شهرها از زندگاني و شرح حال رسول الله(ص) داشتند و همچنين استفاده از اساتيدي كه در اين زمينه تبحّر داشتند اشاره کرد. همانطور كه گفته شد اين كتاب تدوين اوّليّه¬اش در مدينه صورت گرفته و محمد بن اسحاق هم در مدينه تولّد و رشد يافته بود و لذا مي¬شود گفت كه نويسنده اين سيره از مردم مدينه بوده وي حدود ۷۰ سال بعد از رحلت پيامبر متولّد شده و بعد از ۷۰ سال زندگي وفات يافته است. اين سيره توسط ابن هشام به دست ما رسيده است.

معرفي منابع، جهت مطالعه بيشتر:

۱ـ تاريخ تاريخ نگاري دراسلام،نوشه روزنتال. ترجمه هادی عالم زاده

۲ـ منابع تاریخ اسلام رسول جعفریان.

۳ـ نشريه «سياست روز» مورخه ۳۰/۲/۱۳۸۰.

۴ـ سيره ابن هشام، ابن هشام، ترجمه رفيع الدين اسحاق همداني.