عوامل دروغگویی

سؤال

عوامل و ریشه‌های دروغگویی چیست؟

مقدمه

هیچ انسانی فطرتاً دروغگو نیست؛ بلکه دروغگویی را از محیط خود، یعنی خانواده، مدرسه، دوستان و به طورکلّی اجتماعی که در آن زندگی می‌کند یادمی‌گیرد. این خوی ناپسند به مرور زمان تبدیل به عادت شده و گاه کل شخصیّت فرد را پوشش می‌دهد؛ بنابراین دروغگویی افراد، هم از نظر علّت و زمینه پیدایش، و هم از نظر میزان و شدّت و ضعف با یکدیگر متفاوت است.

مهم‌ترین عواملی که باعث دروغگویی در افراد می‌شود عبارتند از:

الگوی نامناسب

یکی از عواملی که باعث می‌شود افراد، به‌ویژه کودکان و نوجوانان به دروغگویی عادت کنند، وجود الگوهای نامناسب است. دروغ‌گویی والدین و اطرافیان، تأثیر ناخودآگاه در فرزندان گذاشته و زمینه درغگو شدن را در آنها فراهم می‌کند. خانواده اولین محیط تربیتی محسوب می‌شود و گفتار، در تربیت و شکل‌دهی رفتار فرزندان مؤثر است.

بر اساس روایتی از امام علی(ع)، قلب کودک مانند زمین بکر و آماده‌ای است که هر چه در آن کاشته شود پرورش می‌یابد. وقتی کودکان دروغگویی را از والدین یادگرفتند، به تدریج جزئی از شخصیّت آنها شده، در بزرگسالی نیز رفتار دروغگویی در آنها ظاهر می‌شود.

خودکم‌بینی

ضعف شخصیّت و خودکم‌بینی، یکی از عوامل دروغگویی شمرده شده است. افرادی که احساس حقارت و کوچکی می‌کنند، تلاش می‌کنند توجه دیگران را به خود جلب کنند. آنها ممکن است برای جلب توجه، به رفتارهای مانند درغگویی دست بزنند و از این راه خود را بزرگ نشان دهند. رسول خدا(ص) نیز دروغ گفتن را به سبب حقارتی دانسته که شخص در خود احساس می‌کند.

نیازهای برآورده نشده

عدّه‌ای از روانشناسان معتقدند که دروغ نشان دهنده نیازها و تمایلات ارضاء نشده افراد است. به هر میزان نیازهای ارضاء نشده در افراد بیشتر باشد، احساس کمبود در آنان بیشتر است و چون ارضای آن نیازها به صورت طبیعی و واقعی نتوانسته است برای آنها محقق شود، سعی می‌کنند به صورت تخیّلی و گفتن مطالب دروغ، خود را قانع سازند. این امر در خصوص افرادی که در زندگی‌شان کمتر مورد توجّه و محبّت والدین قرار گرفته‌اند، بیشتر صادق است. حتی دروغگویی در دوران بزرگسالی امکان دارد به سبب کمبود محبّت در دوران کودکی باشد.

۴. ترس از مجازات

یکی از مهم‌ترین علل دروغگویی در کودکان و بزرگسالان ترس از مجازات، خدشه‌دار شدن آبرو و جایگاه اجتماعی افراد است. افراد بزرگسال از ترس این‌که اگر همیشه راست بگویند ممکن است موقعیت اجتماعی‌شان را از دست بدهند، لذا برای حفظ آن به دروغ متوسّل می‌شوند؛ امّا کودکان و نوجوانان از ترس مجازات و تنبیه والدین به دروغ پناه می‌برند. مُچ‌گیری و بازجویی‌های والدین و مربیان گاه باعث می‌شود که فرزندان و دانش‌آموزان واقعیت‌ها را کتمان نموده و به تحریف واقعیت‌ها روی آورند. تحقیقی که روی کودکان شش تا چهارده ساله انجام شده نیز این مطلب را تأیید می‌کند. این پژوهش نشان می‌دهد که ۷۱ درصد علّت دروغگویی افراد را ترس تشکیل می‌دهد.

۵. کم‌عقلی

یکی دیگر از عواملی که باعث می‌شود افراد دروغگویی کنند، کم‌عقلی آنان است. به این معنا که اگر تعقّل داشته باشند و پیامدهای دروغ را درنظر بگیرند، هیچگاه دروغ نخواهند گفت. امّا وقتی می‌بینیم مرتب دروغ می‌گویند و هیچ توجّهی به پیامدهای منفی دروغ و حکم اسلام درباره آن ندارند، می‌دانیم که این افراد از نیروی تعقّل و اندیشه سالم برخوردار نیستند، امیرالمؤمنین علی(ع) در این‌باره می‌فرماید: «مَا کَذَبَ عاقلٌ»؛ انسان عاقل دروغ نمی‌گوید».

۶. برای ایجاد ارتباط

گاهی افراد به دلیل ضعف‌هایی که در خود حس می‌کنند و آن را برای خود مجاز نمی‌شمارند، برای ارتباط با دیگران می‌کوشند روی این نقاط ضعف را بپوشانند؛ از این روی متوجه دروغ می‌گردند. اگر در یک جمع نوعی ارزش حاکم باشد و شخص برای پیوستن به آن جمع از آن ارزش پذیرفته شده بی نصیب باشد، به نوعی می‌کوشد با بستن دروغ خود را دارای صلاحیت نشان دهد. مثلاً اگر در جمعی مدرک تحصیلی مهم باشد، شخصی به دروغ خود را آدمی تحصیل کرده و صاحب فکر جا بزند و کارهایی شبیه به آن.

۷. برای رسیدن به هدف

اگر اشخاص به هدفی متوجه اند و می‌خواهند به هر قیمتی که شده به آن دست بیابند یکی از راه‌های پیش رو و مدم دستی خود را درغ می‌دانند و به آن متوسل می‌شوند؛ مثل افرادی که در خواستگاری از یک دختر خود را پولدار و صاحب نفوذ و امثال آن جا می‌زنند.

راه‌های درمان دروغگویی

1. اصلی‌ترین راه درمان دروغگویی این است که فرد دروغگو نخست در آیات و اخباری که در مذمّت دروغ وارد شده، بیندیشد تا بداند که اگر آن را ترک نکند، هلاکت گریبان‌گیرش خواهد شد و به یاد بیاورد که شخص دروغگو به تدریج ارزشمندی و آبرویش از بین رفته، پیش مردم رسوا خواهد شد.
2. توجّه داشته باشد که اگر دروغگویی را ترک نکند، فرد دروغگو بر اثر فراموشی، در بعضی موارد، گفته خود را تکذیب نموده، خلاف آن را بیان می‌کند و در نتیجه بین مردم رسوا می‌گردد.
3. توجه مستمر به ضررهای دروغگویی.

در پایان لازم است به این نکته توجّه شود که! درمان دروغگویی احتیاج به تصمیم جدی و گذشت زمان دارد؛ زیرا از بین بردن یک رفتار زشت و جایگزین کردن خُلق‌نیک و شایسته، با یک بار و چندبار امکان‌پذیر نیست، باید افراد را تشویق نمود تا مدّتی به اعمال نیک و شایسته بپردازند و از کار زشت مانند دروغ دست بردارند.

مطالعه بیشتر

۱. یوسف صدیق عربانی، گوش و چشم و زبان از دیدگاه اخلاق اسلامی، نشر دانشگاه گیلان، ۱۳۷۵.

۲. سیّد محمّد شفیعی، پرورش روح در پرتو چهل حدیث، ج۱، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۰.

۳. گناهان کبیره، شهید دستغیب شیرازی، شیراز کانون تربیت.