حضرت معصومه(س)
چرا حضرت معصومه(س) در میان امامزادگان مقام والاتر و شهرت بیشتری دارد؟
جایگاه
حضرت فاطمۀ معصومه(س) از با فضلیت‌ترین امامزادگان نزد شیعه به‌شمار می‌رود.[۱] او دختر امام موسی کاظم(ع)، خواهر امام رضا(ع) و عمهٔ امام جواد(ع) است. حرم او در شهر قم دومین حرم اهل‌بیت(ع) در ایران، پس از حرم امام رضا(ع) در مشهد، به حساب می‌آید.[۲] مطالب مختلفی دربارۀ فضایل او در منابع آمده است که به برخی از آنها در ادامه اشاره می‌شود.
فضیلت
فاطمۀ معصومه(س) دارای مقام شفاعت دانسته شده است.[۳] امام جعفر صادق(ع) شفاعت فاطمۀ معصومه(س) را موجب ورود تمام شیعیان به بهشت قلمداد کرده است.[۴] برخی، با تکیه بر این روایت، شفاعت فاطمۀ معصومه(س) را وسیع دانسته‌اند به طوری که شمول آن را به اندازۀ تمام جهان به‌شمار برده‌اند.[۵]
برخی، با تکیه بر قسمتی از زیارت‌نامهٔ فاطمۀ معصومه(س)، او را دختر روح و جسم پیامبر اکرم(ص)، حضرت زهرا(س)، خدیجه کبرى(س) و امامان معصوم(ع) دانسته‌اند.[۶] همچنین، از قسمتی دیگری از این زیارت‌نامه مقام عصمت برای فاطمۀ معصومه(ع) اثبات شده است.[۷] ماجرای دفن فاطمۀ معصومه(س) توسط دو فرد نقاب‌دار به‌عنوان مقوّم عصمت آن حضرت(س) دانسته شده است؛ به این صورت که آن دو فرد نقاب‌دار امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بوده‌اند[۸]، چون معصوم را جز معصوم نمی‌تواند دفن کند.[۹]
از دیگر جوانب فضیلت فاطمهٔ معصومه(س) برکات و فضایل مربوط به تربت و زیارت اوست. در برخی روایات پاداش زیارت فاطمهٔ معصومه(س) بهشت دانسته شده است.[۱۰] صدور زیارت‌نامهٔ مخصوص از سوی امام رضا(ع) برای فاطمهٔ معصومه از دیگر نمودهای فضیلت آن حضرت قلمداد شده است. از نظر برخی، این زیارت‌نامه، در کنار زیارت‌نامهٔ حضرت زهرا(س)، تنها زیارت‌نامهٔ صادرشده از معصوم است.[۱۱] از عالمان شیعه مطالب بسیاری دربارهٔ شرافت و فضیلت حضرت فاطمهٔ معصومه(س) نقل شده است[۱۲]. برای نمونه، نقل شده که ملاصدرا، حکیم شیعی درگذشتهٔ ۱۰۵۰ق، برای حل مشکلات علمی و فلسفی خود به زیارت آن حضرت می‌رفته و به او متوسل می‌شده است.[۱۳] همچنین، شيخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق)، محدث و مورخ شیعه، فاطمۀ معصومه(س) را سیدۀ جلیله و با فضیلت‌ترین دختران امام موسی کاظم(ع) خوانده است.[۱۴] کرامات بسیاری برای زیارت و حرم آن حضرت در منابع آمده است.[۱۵]
دانش
فاطمهٔ معصومه(س) از زنان دانشمند و راوی حدیث به‌شمار رفته است.[۱۶] جایگاه علمی حضرت مورد توجه پدرش، موسی بن جعفر(ع)، بوده، به طوری که او را برای پاسخ‌گویی به برخی سؤالات علمی ستوده است.[۱۷] محدثان شیعه و اهل‌سنت روایات نقل‌شده از فاطمهٔ معصومه را در منابع خود آورده‌اند. از جمله به این روایات می‌توان اشاره کرد:
۱. حافظ شمس‌الدین محمد بن محمد جَزَری (۷۵۱- ۸۳۳ق)، محدث و فقیه شافعی، با واسطه از فاطمهٔ معصومه(س) و او با واسطهٔ دختران معصومان(ع)، مانند سکینه دختر امام حسین(ع) و ام‌کلثوم دختر امام علی(ع)، از فاطمهٔ زهرا(س) نقل می‌کند که آن حضرت گفت: «آیا سخن پیامبر خدا(ص) را در روز غدیر خم فراموش کردید که گفت که هر کس من مولای اویم پس علی(ع) هم مولای اوست و آنچه که خطاب به علی(ع) گفت که تو برای من به‌منزلهٔ هارون(ع) برای موسی(ع) هستی».[۱۸]
۲. بکر بن احمد از فاطمه دختر امام رضا(ع) و او از فاطمه معصومه(ع) و او با واسطهٔ دختران معصومان(ع) از فاطمهٔ زهرا(س) نقل می‌کند که رسول خدا(ص) می‌گفت که در روز قیامت همگان به نام مادرهای خود خوانده می‌شوند جز شیعیان علی بن ابیطالب(ع).[۱۹]
زندگی‌نامه
دربارهٔ زندگی حضرت معصومه(س) اطلاعات چندانی در دست نیست؛ از جمله دربارهٔ تاریخ ولادت و وفات و جزئیات حیات او.[۲۰] بنا بر برخی منابع متأخر، میلاد او در سال ۱۷۳ هجری قمری، در دوران خلافت هارون الرشید، در مدینه رخ داده است. فاطمهٔ معصومه در ده سالگی پدر خود امام کاظم(ع) را از دست داد.[۲۱] پدر فاطمهٔ معصومه(س) امام موسی کاظم(ع)، امام هفتم شیعیان، و مادرش نجمه از بانوان با فضیلت بوده است. شیخ صدوق روایت کرده که نجمه خاتون در عقل و درایت، اطاعت و عبادت و رعایت ادب مشهور بوده است. منابع تاریخی تصریح کرده‌اند که امام رضا(ع) و حضرت معصومه(ع) از یک مادر هستند.[۲۲]
عدم ازدواج
حضرت معصومه(س) در طول عمر خود ازدواج نکرد. برخی دلیل ازدواج نکردن او را نیافتن همتا و کسی که شایسته او باشد ذکر کرده‌اند.[۲۳] یکی از احتمالات ذکرشده دربارهٔ عدم ازدواج این است که خود امام کاظم(ع) به دخترانش وصیت کرد تا ازدواج نکنند! اما چنین وصیتی برخلاف سنت رسول الله(ص) و سیرهٔ اهل‌بیت(ع) است. برخی هم گفته‌اند وجود اختناق شدید در دوران هارون و مأمون عباسی بود که باعث شد کسی جرئت نکند به‌راحتی به خانه موسی بن جعفر رفت و آمد کند و داماد آن خانواده شود. از سوی دیگر، زندانی‌شدن حضرت موسی بن جعفر(ع)، شهادت او در زندان، احضار شدن امام رضا(ع) به خراسان و دورافتادن آن امام از خواهرانش مزید بر این علت بوده است.[۲۴]
القاب
القاب بسیاری برای حضرت معصومه(س) در منابع ذکر شده است: از جمله به القاب طاهره (پاکیزه)، حمیده (ستوده)، بِرّه (نیکوکار)، رشیده (رشدیافته)، تقّیه (پرهیزگار)، رضّیه (خشنود از خدا)، مرضیّه (مورد رضایت خدا)، نقیّه (پاکیزه)، اخت الرضا (خواهر امام رضا)، سیّدهٔ صدّیقه (بانوی بسیار راستگو)، سیّدهٔ رضیّهٔ مرضّیه (بانوی خشنود از خدا و مورد رضای او)، محدثّه (راوی حدیث)، عابده (عبادت‌کننده) و ستّی (سرور) می‌توان اشاره کرد.[۲۵]
معصومهْ از دیگر القاب مشهور دختر امام کاظم(ع) است. این لقب برگرفته از روایتی است که از امام رضا(ع) نقل شده است: «مَن زارَ المَعصُومَهَ بِقُمّ کَمَنْ زارَنی؛ کسی که معصومه را در قم زیارت کند، مانند کسی است که مرا زیارت کرده است.» لقب معصومه هر چند دلالت بر عصمت در مرتبهٔ عصمت معصومان(ع) نمی‌کند، بیانگر برخورداری او از مرتبهٔ نازل‌تر در مقام عصمت است؛ رتبه‌ای که در انسان‌های معمولی یافت نمی‌شود.[۲۶]
از القاب دیگر حضرت معصومه(س) کریمهٔ اهل‌بیت است که برای نامیدن او فراوان به‌کار برده می‌شود. سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (۱۲۷۶-۱۳۶۹ش)، مرجع تقلید شیعه، گفته است که امام محمد باقر(ع) یا امام جعفر صادق(ع) در خواب به پدر ایشان گفته است: «بر تو باد به کریمهٔ اهل‌بیت.»[۲۷] شفیعه از دیگر القاب فاطمهٔ معصومه(س) است. امام صادق(ع) در روایتی دربارهٔ مقام شفاعت او چنین می‌گوید: «بانویی از فرزندان من به نام فاطمه دختر موسی در قم رحلت می‌کند که با شفاعت او همهٔ شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.»[۲۸] در زیارت‌نامهٔ فاطمهٔ معصومه(س) آمده است: «ای فاطمهٔ معصومه! بهشت را برای من درخواست کن؛ زیرا نزد خدا مقام والایی داری.»[۲۹]
سفر به ایران و وفات
نویسندهٔ کتاب تاریخ قم می‌گوید در سال ۲۰۰ق مأمون، خلیفهٔ عباسی، امام رضا(ع) را از مدینه به مرو برای ولی‌عهدی خود طلب نمود. خواهر امام، فاطمهٔ معصومه(س)، در سال ۲۰۱ق به‌قصد دیدار برادرش راهی ایران شد. گفته شده که حضرت فاطمهٔ معصومه(س) پس از دریافت نامهٔ برادرش خود را آمادهٔ سفر کرده بوده است.[۳۰]
فاطمهٔ معصومه(س) در سال ۲۰۱ق به‌سمت طوس در ایران حرکت کرد. در این سفر پنج تن از برادران فاطمهٔ معصومه(س) به نام‌های فضل، جعفر، هادی، قاسم و زید و تعدادی از برادرزادگان و تنی چند از خدمتکاران او را همراهی می‌کردند. بنا بر نظر بعضی، فاطمهٔ معصومه(س) به همراه ۲۳ نفر از برادران و برادرزادگان به این سفر رفته است. برخی دیگر گفته‌اند حضرت معصومه(س) را در این مسافرت تنها یک خادم همراهی می‌کرده است.[۳۱] فاطمهٔ معصومه(ع) رنج این سفر طولانی را تحمل کرد تا به شهر ساوه رسید. مردم آن شهر، که در آن زمان از دشمنان اهل‌بیت(ع) بودند، به کاروان آن حضرت حمله کردند. جنگ سختی درگرفت و همهٔ برادران و برادرزادگان آن حضرت به شهادت رسیدند. غم شهادت ۲۳ تن از بستگانْ فاطمهٔ معصومه را نهایتاً به بستر بیماری کشاند. مردم و اشراف قم، که دوستدار خاندان پیامبر(ص) بودند، با آگاهی از این واقعه به ساوه رفتند و پس از دیدار با فاطمهٔ معصومه(س) او را به درخواست خودش به قم بردند. فاطمهٔ معصومه مدت هفده روز در خانهٔ یکی از بزرگان قم، به نام موسی بن خزرج اشعری، در حالی که بیمار بود به‌سر برد. سرانجام فاطمهٔ معصومه(س) در روز دهم ربیع الثانی سال ۲۰۱ق در شهر قم وفات یافت.[۳۲]
از تاریخ دقیق وفات حضرت معصومه(س) نیز در منابع متقدم خبری نیست؛ ولی منابع متأخر سالروز وفات ایشان را در روز ۱۰ربیع الثانی سال ۲۰۱ هجری قمری در ۲۸ سالگی عنوان کرده‌اند. برخی نیز روز ۱۲ ربیع الثانی را نقل کرده‌اند. برخی محققان معتقدند که هر دو تاریخ، تخمینی است.[۳۳] طبق نقلى نيز بعد از آن حمله، دشمنان در غذاى حضرت معصومه(س) سمّ ريختند و آن سمّ موجب بيمارى و مسموم شدن و در نهايت شهادت ايشان بعد از ۱۷ روز گرديد.[۳۴]
برخی گفته‌اند با توجه به برخورد نظامی با کاروان حضرت معصومه(س)، می‌توان دریافت که شهادت حضرت معصومه امری محتمل بوده است چون بیماری او متأثر از این جنگ بوده است. با این وصف، می‌توان گزارش کتاب تاریخ قم، مبنی بر وفات حضرت معصومه(س) در اثر بیماری را، حمل بر موضع محافظه‌کارانهٔ غالب اشعریان نمود که سعی در حفظ رابطه با دولت عباسی داشتند؛ و نویسندهٔ کتاب تاریخ قم، خود یکی از اشعریان بوده است.[۳۵]
زیارت و زیارت‌نامه حضرت معصومه
زیارت حضرت معصومه در کلام اهل‌بیت، از منزلت ویژه‌ای برخوردار است و روایاتی در اهمیت آن صادر شده است. در این روایات از رحلت حضرت معصومه در قم و ثواب زیارت ایشان خبر داده شده‌است:
- در روایتی امام صادق(ع)، شهر قم را حرم اهل‌بیت معرفی نموده و به مدفون شدن یکی از فرزندانش به نام فاطمه در این شهر اشاره کرده‌است. امام در عظمت زیارت این بانو فرمود: هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب است.[۳۶]
- امام رضا(ع) در روایتی به سعد اشعری قمی، به قبر فاطمه معصومه در قم اشاره می‌کند و می‌فرماید: هرکه او را زیارت کند، درحالی‌که عارف به حقش باشد، بهشت براى اوست.[۳۷]
- امام جواد در فضیلت زیارت قبر عمه‌شان فرمود: هر کس عمه مرا در قم زیارت کند بهشت برای اوست.[۳۸]
زیارت‌نامه
یکی از شواهد عظمت استثنایی حضرت معصومه(س) زیارتنامه‌ای است که در شأن او از امام رضا(ع) صادر شده است. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار و برخی دیگر از آثارش زیارتنامه‌ای به نقل از امام رضا(ع) برای فاطمه معصومه ذکر کرده‌است.[۳۹] از ویژگی‌های زیارت فاطمه معصومه نسبت به سایر امامزادگان، مأثوره بودن این زیارت‌نامه می‌باشد.[۴۰] این زیارت‌نامه که توسط امام به سعد اشعری انشاء شده با اذکار الهی آغاز می‌شود:
چون به نزد قبر آن حضرت برسی، بالای سر، رو به قبله بایست و «۳۴» مرتبه «الله أَکبر»، «۳۳» مرتبه «سُبْحانَ اللّٰهِ» و «سی و سه» مرتبه «الْحَمْدُلِلّٰهِ» بگو، آنگاه بخوان:
| مـتـن | ترجمه |
|---|---|
| السَّلامُ عَلَىٰ آدَمَ صِفْوَهِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَىٰ نُوحٍ نَبِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَى إِبْراهِیمَ خَلِیلِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَىٰ مُوسَىٰ کَلِیمِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَىٰ عِیسىٰ رُوحِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا خَیْرَ خَلْقِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا صَفِیَّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللّٰهِ خاتَِمَ النَّبِیِّینَ، | سلام بر آدم برگزیده خدا، سلام بر نوح پیامبر خدا، سلام بر ابراهیم دوست خدا، سلام بر موسی هم‌سخن خدا، سلام بر عیسی روح خدا، سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای بهترین خلق خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای محمد بن عبدالله خاتم پیامبران، |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طالِبٍ وَصِیَّ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا فاطِمَهُ سَیِّدَهَ نِساءِ الْعالَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکُما یَا سِبْطَیْ نَبِیِّ الرَّحْمَهِ وَسَیِّدَیْ شَبابِ أَهْلِ الْجَّنَهِ، | سلام بر تو ای امیرمؤمنان علی بن ابیطالب، جانشین رسول خدا، سلام بر تو ای فاطمه سرور بانوان جهانیان، سلام بر شما ای دو فرزندزاده پیامبر رحمت و دو سرور جوانان اهل بهشت، |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ سِیِّدَ الْعابِدِینَ وَقُرَّهَ عَیْنِ النَّاظِرِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ باقِرَ الْعِلْمِ بَعْدَ النَّبِیِّ؛ | سلام بر تو ای علی بن الحسین، سرور عبادت‌کنندگان و روشنی چشم بینندگان، سلام بر تو ای محمد بن علی، شکافنده دانش پس از پیامبر؛ |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ الْبارَّ الْأَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ الطَّاهِرَ الطُّهْرِ، | سلام بر تو ای جعفر بن محمد، راستگوی نیکوکار امین، سلام بر تو ای موسی بن جعفر، امام پاک و پاکیزه، |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضىٰ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ التَّقِیَّ، | سلام بر تو ای علی بن موسی‌الرضا امام پسندیده، سلام بر تو ای محمد بن علی تقی، |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّقِیَّ النَّاصِحَ الْأَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا حَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ، السَّلامُ عَلَى الْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِهِ. | سلام بر تو ای علی بن محمّد نقی اندرزگوی امین، سلام بر تو ای حسن بن علی، سلام بر وصی پس از او. |
| اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ نُورِکَ وَسِراجِکَ، وَوَلِیِّ وَلِیِّکَ، وَوَصِیِّ وَصِیِّکَ، وَحُجَّتِکَ عَلَىٰ خَلْقِکَ، | خدایا درود فرست بر نورت و چراغت و نماینده نماینده‌ات و جانشین جانشینت، حجّتت بر آفریدگانت، |
| السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ فاطِمَهَ وَخَدِیجَهَ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا أُخْتَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا عَمَّهَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ وَرَحْمَهُ اللّٰهِ وَبَرَکاتُهُ؛ | سلام بر تو ای دختر رسول خدا، سلام بر تو ای دختر فاطمه و خدیجه، سلام بر تو ای دختر امیرمؤمنان، سلام بر تو ای دختر حسن و حسین، سلام بر تو ای دختر ولی خدا، سلام بر تو ای خواهر ولی خدا، سلام بر تو ای عمّه ولی خدا، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو ای دختر موسی بن جعفر؛ |
| السَّلامُ عَلَیْکِ عَرَّفَ اللّٰهُ بَیْنَنا وَبَیْنَکُمْ فِی الْجَنَّهِ، وَحَشَرَنا فِی زُمْرَتِکُمْ، وَأَوْرَدَنا حَوْضَ نَبِیِّکُمْ، وَسَقَانا بِکَأْسِ جَدِّکُمْ مِنْ یَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طالِبٍ صَلَواتُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ، | سلام بر تو، خدا بین ما و شما در بهشت شناسایی برقرار کند و در گروهتان محشور دارد و بر حوض پیامبرتان واردمان نماید و به ما با جام جدّتان، از دست علی بن ابیطالب بنوشاند درودهای خدا بر شما باد، |
| أَسْأَلُ اللّٰهَ أَنْ یُرِیَنا فِیکُمُ السُّرُورَ وَالْفَرَجَ، وَأَنْ یَجْمَعَنا وِإِیَّاکُمْ فِی زُمْرَهِ جَدِّکُمْ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ، وَأَنْ لَایَسْلُبَنا مَعْرِفَتَکُمْ إِنَّهُ وَلِیٌّ قَدِیرٌ، | از خدا خواستارم که به ما درباره شما خوشحالی و گشایش بنمایاند و ما و شما را در گروه جدّتان محمّد (درود خدا بر او و خاندانش) گرد آورد و معرفت شما را از ما باز نگیرد، به راستی که او سرپرستی تواناست. |
| أَتَقَرَّبُ إِلَى اللّٰهِ بِحُبِّکُمْ، وَالْبَراءَهِ مِنْ أَعْدائِکُمْ، وَالتَّسْلِیمِ إِلَى اللّٰهِ راضِیاً بِهِ غَیْرَ مُنْکِرٍ وَلَا مُسْتَکْبِرٍ، وَعَلَىٰ یَقِینِ مَا أَتىٰ بِهِ مُحَمَّدٌ وَبِهِ راضٍ، نَطْلُبُ بِذٰلِکَ وَجْهَکَ یَا سَیِّدِی اللّٰهُمَّ وَرِضاکَ وَالدَّارَ الْآخِرَهَ، یَا فاطِمَهُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّهِ فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللّٰهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ. | به درگاه خدا به سبب دوستی شما و بیزاری از دشمنانتان و تسلیم بودن به خدا، تقرّب می‌جویم، در حال خشنودی به آن، نه با انکار و تکبّر بلکه بر پایه یقین به آنچه محمد آن را آورده و به آن خشنودم، به این امور خاطر تو را می‌خواهم ای آقای من، خدایا خشنودی‌ات و خانه آخرت را می‌خواهم. ای فاطمه درباره بهشت برایم شفاعت کن، به درستی که برای تو نزد خدا مقامی از مقامات بلند است. |
| اللّٰهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تَخْتِمَ لِی بِالسَّعادَهِ فَلَا تَسْلُبْ مِنِّی مَا أَنَا فِیهِ، وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّهَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ . اللّٰهُمَّ اسْتَجِبْ لَنا وَتَقَبَّلْهُ بِکَرَمِکَ وَعِزَّتِکَ وَبِرَحْمَتِکَ وَعافِیَتِکَ، وَصَلَّى اللّٰهُ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ أَجْمَعِینَ وَسَلَّمَ تَسْلِیماً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ. | خدایا از تو می‌خواهم که سرانجام کارم را به خوشبختی ختم کنی و آنچه را در آنم از دستم مگیری و هیچ نیرو و توانى نیست جز به خداى بلندمرتبه بزرگ. خدایا برای ما اجابت کن و آن را به کرم و عزّتت و به رحمت و عافیتت بپذیر و درود خدا بر محمّد و همه خاندان او و بر آنان سلام، سلامی کامل، ای مهربان‌ترین مهربانان. |
حرم حضرت معصومه
حضرت معصومه را در محله باغ بابِلان قم دفن کردند.[۴۱] مرقد و حرم حضرت معصومه در طول تاریخ، تغییر و تحولات بسیاری داشت و در دوره‌های مختلف گسترش یافت.[۴۲]
در ابتدا بوریایی بر روی قبر گذاشتند[۴۳] در سال ۴۳۱ق مرقد با خشتهای کاشی زیبا آراسته شد[۴۴] با این حال تا قبل از دوره صفوی، ضریح یا ایوان باشکوهی برای حرم وجود نداشت.[۴۵] در دوره صفویه، حرم گسترش داده شد که ساخت صحن عتیق و ایوان طلا از جمله آنها است. در دوره قاجار نیز گسترش حرم ادامه پیدا کرد. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار صحن اتابک نیز ساخته شد.[۴۶] پس از انقلاب اسلامی ایران نیز حرم گسترش یافته و بخش‌هایی از جمله شبستان امام خمینی بر حرم افزوده شد.[۴۷]
صحن‌ها و رواق‌ها
حرم حضرت معصومه دارای صحن‌های مختلف است:
- صحن عتیق که صحن کوچک، صحن قدیم و امروزه صحن امام هادی(ع) خوانده می‌شود، مربع شکل و دارای سه ایوان است.[۴۳] ایوان طلا در این صحن قرار دارد.[۴۸]
- صحن اتابکی که صحن نو و امروزه صحن امام رضا(ع) خوانده می‌شود در دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد و میرزا علی‌اکبر خان اتابک نقش پررنگی در ساخت این صحن داشت.[۴۹] رواق آینه که در سال ۱۱۳۰ هجری قمری به دستور علی‌اکبر خان اتابک احداث شد، در این صحن قرار دارد.
- صحن صاحب الزمان؛ این صحن که حدود ۸۰۰۰ متر مربع وسعت دارد دارای چهار ورودی است.[۵۰] این صحن در کنار شبستان امام خمینی قرار دارد.
- صحن جواد الائمه؛ این صحن که بیش از ۱۵۰۰۰ متر مربع وسعت دارد بر روی رودخانه احداث شده است. این صحن با چهار ورودی اصلی و دو ورودی اضطراری در اواخر دهه ۸۰ احداث شد.[۵۱]
- صحن پیامبر اعظم؛ ساخت این صحن از اواخر دهه ۸۰ آغاز شد.[۵۲]
در حرم حضرت معصومه، شش رواق وجود دارد که بیشترشان دارای گنبدی، کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم هستند. سه رواق ساختۀ صفویان، دو رواق ساختۀ قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است.[۴۲]
ضریح و گنبد
در سال ۴۳۱ق قبر حضرت معصومه با خشتهای کاشی زیبا آراسته شد.[۴۴] در دوره‌های دیگر نیز تغییرات و تزئیناتی برای قبر در نظر گرفته شد.[۵۳] شاه تهماسب صفوی اطراف مرقد را ضریحی مزین به کاشی بنا نهاد. بعدا هم ضریحی از فولاد شفاف و مشبک در جلو آن نصب نمود تا از حُسن منظر بیشتری برخوردار باشد.[۵۴] در سال ۱۳۸۰ شمسی، ضریح حضرت معصومه مورد بازسازی کامل قرار گرفت.[۵۵]
اولین گنبد بر روی مرقد حضرت معصومه را به زنی زینب نام که برخی او را دختر امام جواد(ع) دانستند،[۴۵] نسبت داده‌اند.[۵۶] «امیر ابوالفضل عراقی» حاکم قم در دوره سلجوقیان، گنبد جدیدی بنا کردند.[۵۷] در سال ۹۲۵ق شاه بیگم دختر شاه اسماعیل صفوی، گنبد سابق را خراب و بقعه و قبه فاطمیه و صحن و گلدسته‌هایی را بنیان نهاد.[۴۳] گنبد تغییر و تحولاتی داشت و آخرین مرتبه در دهه هشتاد شمسی مورد بازسازی قرار گرفت.[۵۸]
گلدسته
- دو گلدسته در ایوان آینه در صحن اتابکی که از بلندترین بناهای حرم است. ارتفاع آنها از سطح بام 28 متر و از سطح صحن 80/42 متر است.
- دو گلدسته در صحن بزرگ (صحن اتابکی)که روبروی ایوان آینه قرار دارند.
- دو گلدسته در ایوان طلا در صحن عتیق وجود دارد که پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ است.[۵۹]
نگارخانه عکس‌های قدیمی
نمای بیرونی حرم مطهر از سمت میدان آستانه (۱۲۳۸ش)
صحن امام هادی(ع) (عتیق) و نقاره‌خانه (سال ۱۲۶۶ش)
نمای بیرونی حرم مطهر از سمت و دیوارهای بلند برای جلوگیری از ورود آب موقع سیل به داخل حرم (سال ۱۲۶۹ش)
ضریح مطهر حضرت معصومه (سال ۱۲۸۴ش)
دورنمای حرم حضرت معصومه(س) (سال ۱۳۰۶ش)
بخشی از صحن اتابکی و نمای بیرونی آن
نمای بیرونی حرم مطهر از سمت میدان آستانه (۱۲۶۶ش)
قرآن‌خوانی در شبستان امام خمینی
منابع
- ↑ قمی، عباس بن محمدرضا، منتهی‌الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم، دفتر نشر اسلامی، ج۲، ص۳۷۸.
- ↑ اسحاقی، سیدحسین، مهتاب اهل‌بیت (سیری در زندگی کریمهٔ اهل‌بیت حضرت معصومه)، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۶ش، ص۳-۶.
- ↑ محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، قم، نشر اخلاق، ۱۳۸۰، ص۱۷۸-۱۷۹.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۵۷، ص۲۲۸.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۷۸-۱۷۹.
- ↑ محمدی اشتهاردی، محمد، «حضرت معصومه(س)،اختر تابان آل محمد(ص)»، نشریۀ پاسدار اسلام، ش۱۷۷، ۱۳۵۷.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۵۹.
- ↑ برای اطلاع از شرح این ماجرا ن.ک: محلاتی، ذبیح‌الله، رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، تهران، دار الكتب الإسلامية، ج۵، ص۳۳.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۵۹.
- ↑ ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تحقیق عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضوية، ص۳۲۴.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۷۵.
- ↑ برای اطلاع از برخی نمونه‌ها ن.ک: محمدی اشتهاردی، محمد، «حضرت معصومه(س)،اختر تابان آل محمد(ص)».
- ↑ قمی، عباس بن محمدرضا، الفوائد الرضویة في أحوال علماء المذهب الجعفریة، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵، ص۶۱۸.
- ↑ قمی، منتهی‌الآمال، ج۲، ص۳۷۸؛ نیز: قمی، عباس بن محمدرضا، مفاتیح الجنان، قم، انتشارات اسوه، بی‌تا، ص ۵۶۲.
- ↑ برای اطلاع مفصل ن.ک: محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۹۱-۲۱۹.
- ↑ صادقی اردستانی، احمد، زنان دانشمند و راوی حدیث، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷، ص۳۵۰-۳۵۱.
- ↑ مهدی‌پور، علی‌اکبر، کریمه اهل‌بیت(س)، قم، نشر حاذق، ۱۳۷۴ش، ص ۶۳-۶۴.
- ↑ ابن الجزری، محمد بن محمد، أسنى المطالب فى مناقب الإمام على(ع)، اصفهان، مکتبة الإمام أميرالمؤمنين علی(ع) العامة، ص۵۰-۵۱.
- ↑ القمی، عباس بن محمدرضا، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، تهران، دارالاسرة للطباعة و النشر، ۱۳۹۲، ج۴، ص۵۴۵.
- ↑ محلاتی،محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۳۱.
- ↑ از ولادت تا وفات، پرتال جامع آستان مقدس حضرت فاطمهٔ معصومه(س)، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴۰۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، دانشنامهٔ امام کاظم علیه السلام، بی‌جا، پایگاه تخصصی عاشورا، بی‌تا، ص۳۳۸.
- ↑ الهامی، داود، سیری در تاریخ تشیع، قم، مکتب اسلام، ۱۳۷۵، ص۵۴۵.
- ↑ حسینی، سید جواد، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه(س)»، فرهنگ کوثر، ۱۳۸۶، شمارهٔ ۶۹.
- ↑ نائینی اردستانی، محمدعلی بن حسین، انوار المشعشعین، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانهٔ بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ج۱ ، ص۲۱۱؛ نیز: رفیعی، علی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی، ص۲۱.
- ↑ رفیعی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، ص۲۱.
- ↑ رفیعی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، ص۲۱.
- ↑ رفیعی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، ص۲۱.
- ↑ رفیعی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، ص۲۱.
- ↑ فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۷، .ص۹۲.
- ↑ از ولادت تا وفات، پرتال جامع آستان مقدس حضرت فاطمهٔ معصومه(س)، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴۰۱.
- ↑ رفیعی، علی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی)، ص۲۴-۲۵؛ نیز: شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۲.
- ↑ 23 ربیع الاول سالروز ورود حضرت فاطمه معصومه(س)، کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب، ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۱۴۰۱.
- ↑ قيام سادات علوى، ص ۱۶۶. به نقل از آداب و احكام زيارت، گروه اخلاق و عرفان، نشر معارف، قم، ۱۳۸۹، ص۶۵.
- ↑ پاک، محمدرضا، «قم در دو قرن نخست هجری»، تاریخ اسلام، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۲، شماره ۱۴، ص۱۰.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص ۲۶۷.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص ۳۱۶.
- ↑ ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، نجف، المطبعة المبارکة المرتضویة، ج۱، ص۳۲۴.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ۱۴۰۳ق، ص۲۶۶-۲۶۷؛ مجلسی، محمدباقر، تحفةالزائر، قم، مؤسسه امام هادی، ۱۳۸۶ش، ص۴.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷.
- ↑ کیانی، یوسف، «مجموعه حرم حضرت معصومه(س)»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۱۵۱، پاییز ۱۳۷۸ش، ص۶۴.
- ↑ ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب:۱۳ دی۱۴۰۱ش.
- ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ ۴۳٫۲ «آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها سلام (قم)»، معارف اسلامی (سازمان اوقاف)، شماره ۲۹، شهریور ۱۳۵۷ش، ص۵۲.
- ↑ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ «آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها سلام (قم)»، معارف اسلامی (سازمان اوقاف)، شماره ۲۹، شهریور ۱۳۵۷ش، ص۵۲.
- ↑ ۴۵٫۰ ۴۵٫۱ ندوشن، محمدرضایی، «سیر تحول حرم حضرت معصومه(س)»، مطالعات معماری ایران، شماره ۱۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش، ص۹۲.
- ↑ وزین افضل، مهدی، «توسعه حرم حضرت معصومه و افزایش زائران قم در دوره ناصرالدین شاه، پژوهش در تاریخ، سال دوم، شماره۳، پاییز ۱۳۹۰ش، ص۶۵.
- ↑ «حرم حضرت معصومه»، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ «حرم حضرت معصومه»، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ «حرم حضرت معصومه»، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ «حرم حضرت معصومه»، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ «حرم حضرت معصومه»، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ «حرم حضرت معصومه»، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ «مروری بر تاریخچه ضریح مطهر حضرت معصومه(س)»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۵ دی ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ «آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها سلام (قم)»، معارف اسلامی (سازمان اوقاف)، شماره ۲۹، شهریور ۱۳۵۷ش، ص۵۶.
- ↑ «سیر تاریخی ضریح مطهر حضرت معصومه (س) از آغاز تاکنون»، ایسنا، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ سجادی، «آستانه حضرت معصومه»، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۱دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ ««آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها سلام (قم)»، معارف اسلامی (سازمان اوقاف)، شماره ۲۹، شهریور ۱۳۵۷ش، ص۵۶.
- ↑ فقیه میرزایی، حسین، «طرح بازسازی گنبد حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ «تاریخچه حرم حضرت معصومه (س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوه، تاریخ درج مطلب: ۲۴تیر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۰ دی ۱۴۰۱ش.