مذهب حافظ شیرازی

سؤال

آیا حافظ شیعه بوده است؟

گرایش مذهبی حافظ شیرازی به‌لحاظ کلامی اشعری و از نظر فقهی شافعی است. فضای مذهبی غالب در شیراز قرن هشتم در کنار شواهدی در اشعار او مؤید تسنن اوست. با این حال، حافظ به دلیل نگاه انسانی و گرایشش به تصوف و عرفان در باب مذهب سخت‌گیری ندارد. همچنین، در اشعار حافظ نشانه‌هایی بر ارادت او به اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) دیده می‌شود. از این جهت، می‌توان حافظ را از نظر مذهبی سنی متشیع دانست.

تسنن حافظ

مهم‌ترین قرینه بر تسنن حافظ را می‌توان رواج تسنن شافعی در سرزمین شیراز در دوران حیات حافظ به‌شمار آورد. علاوه بر این، در اشعار حافظ نشانه‌هایی بر تسنن او می‌توان یافت. از جمله، بیت «من همان دم که وضو ساختم از چشمه عشق/ چار تکبیر زدم یکسره بر هرچه که هست» که در آن دستور نماز میت بر اساس فقه اهل سنت مبتنی بر چهار تکبیر آمده است. در حالی که در فقه شیعه بدون هیچ خلافی پنج تکبیر در این نماز واجب است.

همچنین، در اشعار حافظ شواهدی بر اعتقاد او به مذهب کلامی اشعری وجود دارد. از جمله، بیتی در ساقی‌نامه مشهور حافظ که در آن کلام الله را قدیم می‌شمرد. این عقیده مطابق با نظر اشعریان و خلاف نظر شیعیان و معتزلیان است که کلام الله را مخلوق می‌دانند. این شواهد را می‌توان در کنار شاگردی حافظ نزد قاضی عضدالدین ایجی، فقیه و متکلم اشعری و صاحب کتاب مواقف در کلام اشعری، دلیلی بر اشعری بودن حافظ به‌شمار آورد.

تشیع حافظ

شواهدی در دیوان حافظ در باب تشیع او وجود دارد. از جمله، بیت «حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدق/ بدرقه رهت شود همت شحنه نجف». همچنین، دو رباعی در مدح و منقبت امام علی(ع) که در نسخه‌های معتبر دیوان حافظ آمده است. نیز، ابیاتی در برخی از غزل‌های اصیل دیوان حافظ که دلالت بر تشیع او دارد. مانند، بیت «حافظ ز جان محب رسول است و آل او/ بر این سخن گواست خداوند اکبرم». همچنین، قصیده‌ای با مطلع «مقدری که ز آثار صنع کرد اظهار/ سپهر و مهر و مه و سال و ماه و لیل و نهار» که در آن صریحاً عقاید کلامی شیعی اظهار شده است. حافظ در پایان این قصیده از دشمنان چهارده معصوم(ع) بیزاری جسته و خود را اهل تولای به ایشان بر شمرده است. نیز، غزلی با مطلع «ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش/ پیوسته در حمایت لطف اله باش» که ضمن آن به ولایت امام علی(ع) اشاره کرده و درباره زیارت بارگاه امام رضا(ع) سخن گفته است.

برخی محققان ابیاتی که بر تشیع اعتقادی حافظ اشاره می‌کنند را، به دلیل عدم وجود در نسخه‌های معتبر مصحح دیوان او، الحاقی قلمداد می‌کنند. از نظر آنان، باقی ابیات هم چیزی بیش از محبت او نسبت به خاندان عصمت و طهارت(ع) را اثبات نمی‌کند. محبتی که هم از شافعی بودن حافظ سرچشمه می‌گیرد و هم به دلیل رشد علایق شیعی در دوران او در ایران طبیعی به‌ نظر می‌رسد.

مطالعه بیشتر

• عرفان حافظ، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا.
• حافظ، بهاءالدین خرمشاهی، نشر ناهید.
• مقام حافظ، جلال‌الدین همایی، کتابفروشی فروغ