استدراج

سؤال

معنا و مفهوم امهال و استدراج چیست؟

استدراج به این معنا است که خداوند پی‌درپی به برخی افراد گناه‌کار نعمت دهد و این نعمت سبب غفلت بیشتر و نزدیک شدن آن‌ها به هلاکت گردد. گناهکارانی که غیرقابل اصلاح هستند، طبق سنت آفرینش و اصل اختیار، به حال خود واگذار می‌شوند و حتی به آن‌ها نعمت‌هایی داده می‌شود تا به آخرین مرحله سقوط برسند و مستحق حداکثر مجازات شوند.

استدراج را مخصوص افرادی دانسته‌اند که در گناه غرق شده و طغیان و نافرمانی را به مرحله نهایی رسانده‌اند و هیچ هشداری در مورد آنان مؤثر واقع نمی‌شود.

معنای استدراج

واژه استدراج در لغت به معنای پله پله و به تدریج از مکانی یا از مرحله‌ای به مرحله‌ای بالا رفتن یا پائین آمدن است. استدراج در اصطلاح به این معنا است که انسان در گناه و معصيت، غوطه‌ور گردد، با سختى‌ها و بلاها متوجه اشتباه خود نگردد و هم‌چنان به معصيت ادامه دهد، در اين صورت خداوند به جاى بلا بر او نعمت و به جاى گرفتارى بر او آسايش مى‌بخشد تا بیشتر دچار غفلت گردد و از خودسازى و رسيدن به كمال باز ماند، اين سنت الهى «استدراج» ناميده مى شود.

واژه استدراج در قرآن وجود ندارد اما کلمات برگرفته شده از آن در برخی از آیات قرآن به کار رفته است: ﴿وَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ؛ و كسانى كه آيات ما را تكذيب و انكار كردند، بتدريج (مرحله بمرحله) از راهى كه نمی‌دانند، گرفتار خواهيم ساخت.﴾(اعراف:۱۸۲)

از آیات قرآن به دست می‌آید خداوند افراد گنهکار را در صورتی که غرق در گناه نشده باشند، متوجه اعمالشان می‌گرداند و گاه به وسیله مجازات‌های متناسب با اعمالی که از آنها سرزده است، آن‌ها را آگاه می‌سازد و به راه حق باز می‌گرداند. این‌ها کسانی هستند که هنوز شایستگی هدایت را دارند و مشمول لطف خداوند می‌باشند و در حقیقت مجازات و ناراحتی‌های آنها، نعمتی برای آنها محسوب می‌شود.

استدراج برای چه افرادی است

به اعتقاد مفسران، افرادی که در گناه غرق شده و طغیان و نافرمانی را به مرحله نهایی رسانده‌اند، به گونه ای که هیچ بیدار باشی در مورد آنان مؤثر واقع نمی‌شود؛ خداوند این افراد را اهل استدراج قرار می‌دهد. گناهکارانی که غیرقابل اصلاح هستند، طبق سنت آفرینش و اصل اختیار به حال خود واگذار می‌شوند تا به آخرین مرحله سقوط برسند و مستحق حداکثر مجازات شوند و این امر همان مجازات استدراجی است.

برخی مفسران با توجه به عذاب استدراج و براساس برخی آیات قرآن معتقدند خداوند گاهی به افراد، نعمت‌های فراوانی می‌دهد و هنگامی که غرق لذت پیروزی و سرور شدند، ناگهان همه چیز را از آنان می‌گیرد، تا حداکثر شکنجه را در زندگی همین دنیا ببینند: ﴿فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کلِّ شَیْءٍ حَتَّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَه؛ هنگامی که پندهایی را که به آنها داده شده بود، فراموش کردند درهای هر خیری (نعمت‌های مادی) را بر روی آنان گشودیم تا شاد شوند، ناگهان هر آنچه داده بودیم از آنها بازگرفتیم.﴾(انعام:۴۴)

استدراج ضرری دیگر برای کافران

مفسران براساس آیات قرآن معتقدند مهلتی که به برخی گناه‌کاران داده می‌شود به ضررشان است. خدا می‌فرماید: ﴿وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَ نْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ؛ آنهایی که کافر شدند گمان نکنند، مهلتی که به ایشان می‌دهیم برای آنها خوب است بلکه مهلت می‌دهیم تا بر گناه و طغیان خود بیفزایند و برای آنان عذاب خوار کننده است﴾(آل‌عمران:۱۷۸) و نیز می‌فرماید: ﴿و الَّذِینَ کذَّبُوا بِآیاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ؛ آنها که آیات ما را تکذیب و انکار کردند تدریجاً، و مرحله به مرحله، از راهی که نمی‌دانند، در دام مجازات گرفتارشان می‌کنیم و زندگی آنها را درهم می‌پیچیم﴾(اعراف:۱۸۲)

مسأله استدراج، یک هشدار عمومی و همگانی، به گناه‌کارانی است که غرق در انواع نعمت‌ها هستند. استدراج می‌فهماند تأخیر کیفر و عذاب، دلیل بر پاکی و درستی گناه‌کار و یا ضعف و ناتوانی پروردگار نیست. چه بسا پیروزی‌ها و نعمت‌هایی که به آنها می‌رسد، مقدمه مجازات استدراجی پروردگار باشد.

مطالعه بیشتر

• انوار درخشان، سید محمد حسین حسینی همدانی، تهران، کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۱۶۳.

• احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۵۷.