علت انتخاب غدیرخم برای ابلاغ ولایت

سؤال

با توجه به اعتقاد شیعیان در مورد عید غدیر خم و امامت حضرت علی (ع)، چرا پیامبر اسلام(ص) در روز عرفه که همه حاجیان مسلمان حضور داشتند، مسئله امامت را اعلام نفرمود؟

قبل از پاسخ تذکر این نکته ضروری است که؛ اثبات ولایت و جانشینی امیر المؤمنین علی (ع) تنها مختص به جریان غدیر نیست که اگر بر فرض خدشه ای به آن باشد، دیگر شیعه دلیلی بر امامت حضرت نداشته باشد. بلکه پیامبر اکرم (ص) در طول بیست و سه سال پیامبری خود در جاه‌های مختلف و مناسبت‌های گوناگون، بدین امر عنایت ویژه داشته و در احادیثی نورانی جانشینی حضرت را اعلام کردند.

و در غدیر خم نیز به دستور مستقیم خدای سبحان مکلف شدند این قضیه را اعلام کرده و از مردم نسبت به جانشینی ایشان بیعت بگیرند. برای اطلاع از آنها می‌توانید به کتب مربوطه که در این زمینه توسط علمای دین تألیف شده‌است مراجعه فرمایید.

امّا پاسخ سؤال را می‌توان در قالب چند نکته بیان کرد:

نکته اوّل: بحث غدیر، دستور مستقیم خدای سبحان بود که در آیه ۶۷ سوره مائده آن را به پیامبر اکرم (ص) ابلاغ فرمود: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْک…». و دستور داد که پیامبر اکرم (ص) در آن مکان و زمان این امر مهم را به مردم ابلاغ کند. اکثر علمای شیعه و اهل سنت و مفسرین به این مطلب گواهی داده و تصریح کرده‌اند که این آیه در همان روز (روز غدیر) و در همان مکان بر نبی اکرم (ص) نازل گشت، لذا پیامبر اکرم (ص) نیز دستور توقف داده و موضوع را به مردم ابلاغ نمودند.

لذا ما نمی‌توانیم به صراحت اعلام کنیم علت نزول آیه و هدف خدای متعال تنها وجود عامه مردم بوده‌است که نتیجه بگیریم اگر در سرزمین منی که جمعیت بیشتری بوده آن را ابلاغ می‌کرد بهتر بود. شاید حکمت‌های دیگری در کار بوده که ما از آنها اطلاع نداریم، شاید در غدیر خم خصوصیتی داشته‌است که از نظرها پنهان است و بر خدای علیم پوشیده نیست، و خداوند حکیم خود بهتر می‌داند کجا آیه را نازل کند، و چون در عرفه نازل نشد، باید گفت قطعاً در «غدیر» مناسب تر بوده‌است.

نکته دوّم: اولا: در بعضی از کتب ثبت شده حدود ۱۱۰ هزار نفر و در بعضی دیگر، بیش از ۱۲۰ هزار نفر، در روز غدیر، در صحرای غدیر حضور داشتند. و شاید از لحاظ جمعیت، خیلی فرقی با روز عرفه آن ایام نداشته باشد، لذا از حیث جمعیت هم کم نبوده‌اند.

ثانیا: غدیر خم در واقع چهار راهی است که مردم سرزمین حجاز را از هم جدا می‌کند، راهی به سوی مدینه در شمال، راهی به سمت عراق در شرق، راهی به سمت غرب و سرزمین مصر، و راهی به سمت جنوب و سرزمین یمن؛ لذا چون مکان جدایی بود، چه بسا اگر اتفاقی رخ می‌داد، بیشتر در اذهان می‌ماند و مسلمانان با دریافت آخرین دستور که در حقیقت نقطه پایانی در مأموریت‌های موفقیت‌آمیز پیامبر اکرم (ص) بود از هم جدا می‌شدند. لذا به نظر می‌رسد تأثیر این مکان خیلی بیشتر ازعرفه باشد.

و ثالثا: راجع به شرایط نامساعد غدیر باید گفت: هوا به قدری داغ بود که بعضی مجبور بودند، قسمتی از عبای خود را زیر پا و طرف دیگر آن را بروی سر بیفکنند، در غیر این صورت ریگ‌های داغ بیابان و اشعه آفتاب پا و سر آنها را ناراحت می‌کرد. نه سایبانی در صحرا به چشم می‌خورد و نه سبزه و گیاه و درختی، جز تعداد معدودی درخت لخت و عریان که با گرمای بیابان با سرسختی مبارزه می‌کردند. جمعیتی به همین چند درخت پناه برده پارچه ای بر یکی از درختان برهنه افکندند و سایبانی برای پیامبر اکرم (ص) ترتیب داده بودند، ولی بادهای داغ به زیر این سایبان می‌خزند و گرمای سوزان آفتاب را در زیر آن پخش می‌کرد.

سپس پیامبر اکرم (ص) در این شرایط و وضعیت نامساعد و بسیار سخت، بر منبر رفته و آخرین دستور خدای متعال را ابلاغ کرد؛ لذا به نظر می‌رسد هر چه شرایط سخت‌تر و نامساعدتر باشد خاطره آن روز بیشتر در اذهان می‌ماند، این مسئله در زندگی روزمره ما نیز جریان دارد به‌طور مثال کسی که تصادف کند و جراحات سنگینی به او وارد آید، معمولاً تا پایان عمر خود، آن را فراموش نخواهد کرد. ولی در «عرفه» شرایط بسیار مناسب تر از «غدیر» بود، زیرا آنجا مکه بود و شرایط مناسب، غذاهای مناسب و مکان مناسب برای حاجیان فراهم بود لذا ممکن بود خیلی مؤثر نباشد و زود فراموش شود، و مسئله ای به این مهمی، کم‌اهمیت جلوه داده شود. هم چنین اعلام دستوری از جانب خدای سبحان در چنین شرایط سخت و نامساعدی گویای اهمیت و ضرورت داشتن این دستور بود.

نکته سوّم: احتمال دارد، علت انتخاب غدیر، این بوده باشد که چون روز عرفه معمولاً غالب افراد مشغول دعا و مناجات با خدای سبحان هستند و خیلی توجهی به اطراف خود ندارند، اگر این دستور در عرفه نازل می‌گشت، خیلی از افراد به آن اهمیت نداده و مشغول عبادت می‌شدند و آن ارزش والایی که باید داشته باشد، از دست می‌داد، ولی در روز «غدیر» چون تمام اعمال به پایان رسیده و همه می‌خواهند زودتر به خانه برسند و به دیار خود بازگردند، لذا توقف مردم و ابلاغ دستور جدید، قطعاً توجه مردم را به خود بیشتر جلب کرده و مؤثرتر خواهد بود.

در نتیجه: اولا جمعیت حاضر در غدیر خم کم نبوده‌اند، ثانیاً، با توجه به شرایط نامساعد و سخت غدیر، توقف مردم و بیان دستور الهی گویای اهمیت مسئله است، ثالثا: به نظر می‌رسد در چنین شرایطی تأثیر آن بیشتر بود.

مطالعه بیشتر

• الغدیر، علامه امینی.
• المراجعات، علامه شرف الدین.
• امامت در قرآن تفسیر موضوعی، آیت الله مکارم شیرازی.