عوامل دروغگویی
مقدمه
هیچ انسانی فطرتاً دروغگو نیست؛ بلکه دروغگویی را از محیط خود، یعنی خانواده، مدرسه، دوستان و به طورکلّی اجتماعی که در آن زندگی می‌کند یادمی‌گیرد. این خوی ناپسند به مرور زمان تبدیل به عادت شده و گاه کل شخصیّت فرد را پوشش می‌دهد؛ بنابراین دروغگویی افراد، هم از نظر علّت و زمینه پیدایش، و هم از نظر میزان و شدّت و ضعف با یکدیگر متفاوت است.
مهم‌ترین عواملی که باعث دروغگویی در افراد می‌شود عبارتند از:
ترس
یکی از مهم‌ترین علت‌های دروغگویی در کودکان و بزرگسالان ترس از مجازات، خدشه‌دار شدن آبرو و جایگاه اجتماعی است. افراد بزرگسال از ترس این‌که با راستگویی موقعیت اجتماعی‌شان را از دست بدهند، دست به دروغگویی می‌زنند.
کودکان و نوجوانان نیز، از ترس مجازات و تنبیه پدر و مادر به دروغ پناه می‌برند. مُچ‌گیری و بازجویی‌های والدین و مربیان، گاه باعث می‌شود که فرزندان و دانش‌آموزان واقعیت‌ها را پنهان کرده و به دروغگویی روی آورند. تحقیقی که روی کودکان ۶ تا ۱۴ ساله انجام شده نشان می‌دهد که ۷۱ درصد از دروغگویی‌های آنها از روی ترس بود.[۱]
الگوی نامناسب
یکی از عواملی که باعث می‌شود افراد، به‌ویژه کودکان و نوجوانان به دروغگویی عادت کنند، وجود الگوهای نامناسب است. دروغگویی والدین و اطرافیان، تأثیر ناخودآگاه در فرزندان گذاشته و زمینه درغگو شدن را در آنها فراهم می‌کند. خانواده اولین محیط تربیتی محسوب می‌شود و گفتار، در تربیت و شکل‌دهی رفتار فرزندان مؤثر است.[۲]
بر اساس روایتی از امام علی(ع)، قلب کودک مانند زمین بکر و آماده‌ای است که هر چه در آن کاشته شود پرورش می‌یابد. وقتی کودکان دروغگویی را از والدین یادگرفتند، به تدریج جزئی از شخصیّت آنها شده، در بزرگسالی نیز رفتار دروغگویی در آنها ظاهر می‌شود.
خودکم‌بینی
ضعف شخصیّت و خودکم‌بینی، یکی از عوامل دروغگویی شمرده شده است. افرادی که احساس حقارت و کوچکی می‌کنند، تلاش می‌کنند توجه دیگران را به خود جلب کنند. آنها ممکن است برای جلب توجه، به رفتارهای مانند درغگویی دست بزنند و از این راه خود را بزرگ نشان دهند. رسول خدا(ص) نیز دروغ گفتن را به سبب حقارتی دانسته که شخص در خود احساس می‌کند.[۳]
یکی از مواردی که ممکن است خودکم‌بینی عامل دروغگویی شود، هنگام ایجاد ارتباط با دیگران است. برای نمونه، در جمعی که مدرک تحصیلی مهم است، شخصی که دارای تحصیلات نیست و این را برای خود ضعف می‌داند، خود را به دروغ فردی تحصیل‌کرده نشان می‌دهد.
نیازهای برآورده نشده
برخی از روانشناسان معتقدند که دروغ نشان دهنده نیازها و تمایلات ارضاء نشده افراد است. به هر میزان نیازهای ارضاء نشده در افراد بیشتر باشد، احساس کمبود در آنان بیشتر است و چون ارضای آن نیازها به صورت طبیعی و واقعی محقق نشده، تلاش می‌کنند به صورت تخیّلی و گفتن مطالب دروغ، خود را قانع کنند.
افرادی که در زندگی‌شان کمتر مورد توجّه و محبّت پدر و مادر قرار گرفته‌اند، بیشتر به این رفتار گرفتار می‌شوند. حتی دروغگویی در دوران بزرگسالی امکان دارد به سبب کمبود محبّت در دوران کودکی باشد.
کم‌عقلی
کم‌عقلی، یکی از عوامل دروغگویی شمرده شده است. کسی که اهل تعقّل و تفکر بوده و پیامدهای دروغ را در نظر بگیرد، دروغ نخواهند گفت؛ بنابراین، کسانی که دروغ گفته و توجّهی به پیامدهای دروغ و حکم اسلام ندارند، از نیروی تعقّل و اندیشه سالم برخوردار نیستند. به گفته امام علی(ع) انسان عاقل دروغ نمی‌گوید.[۴]
برای رسیدن به هدف
وقتی انسان به هدفی متوجه شده و برای رسیدن به آن به هر کاری دست می‌زند، یکی از راه‌های پیش روی خود را دروغ می‌داند. مانند افرادی که در خواستگاری از یک دختر خود را پولدار و صاحب نفوذ و مانند آن نشان می‌دهند.
مطالعه بیشتر
- یوسف صدیق عربانی، گوش و چشم و زبان از دیدگاه اخلاق اسلامی، نشر دانشگاه گیلان، ۱۳۷۵ش.
- سیّد محمّد شفیعی، پرورش روح در پرتو چهل حدیث، ج۱، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- گناهان کبیره، شهید دستغیب شیرازی، شیراز کانون تربیت.