چشم زبان و لب در سوره بلد

سؤال

مراد از چشم، زبان و لب در آیات ۸ و ۹ سوره بلد چیست؟

آیه و ترجمه

﴿ أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ۝وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ

آیا برای او دو چشم قرار ندادیم؟ و یک زبان و دو لب؟

بلد:۸ و ۹

﴾

تفسیر ظاهری

آیات سوره بلد خطاب به همه انسان‌ها است. به ویژه انسانی که اعمال ریاکارانه و منافقانه انجام می‌دهد و ادعا می‌کند که مال زیادی را انفاق کرده است. خداوند به چنین انسان‌هایی خطاب می‌کند که آیا به شما دو چشم و زبان و دو لب قرار ندادیم که به وسیله آنها حقایق را ببینید و به حقّ سخن بگویید؟! پس چرا از چنین خدایی که خود ابزار شناخت و حسّ را به شما داده، غافل می‌شوید و می‌پندارید او نمی‌بیند و نمی‌شنود.

«عین؛ چشم» در آیات و روایات، گاهی به معنای چشم مادی (چشم سر) و گاهی به معنای حقیقت یک شیئ به کار رفته است. به کار رفتن عین در معنای دوم، به دلیل محور بودن چشم در شناخت حقایق است. گاهی نیز از چشم، چشم دِل قصد شده است. یعنی تعبیر به «عینین؛ دو چشم»، «لسان؛ زبان»، «شفتین؛ دو لب» هم با معنای ظاهری تطابق دارد و هم معانی باطنی. بنابراین این موارد علاوه بر بُعد جسمانی و مادی به ابعاد معنوی نیز اشاره دارند.

تفسیر به اهل بیت(ع)

در دو روایت نقل شده که امام صادق (علیه السلام) فرمود: مراد از عینین در سوره بلد، رسول الله و مراد از لسان، امیرالمؤمنین و منظور از شفتین، حسنین می‌باشند؛ اما هر دو روایت مرسل هستند و قابل استناد نمی‌باشند.

برخی از کتاب‌های تفسیری، این آیات را با توجّه با احادیث، به معنای باطنی و معنوی گرفته و می‌گویند که خدای بصیر خطاب به چنین انسانی می‌فرماید آیا پیامبر و اهل بیت ایشان(ع) را میان شما قرار ندادیم تا به وسیله ایشان و پذیرش ولایت ایشان، حقایق را ببینید و به حقّ سخن گفتن را بیاموزید.

البته این روایات علاوه بر مرسل بودن، بقیه رواتش هم توثیق نشده‌اند از جمله در متن سند «اسماعیل بن عباد» وجود دارد که مجهول است و در کتاب‌های رجالی توثیق نشده است و «حسین بن ابی یعقوب» نیز راوی دیگر این روایت است که نامش در کتاب‌های رجالی اولیه مانند رجال طوسی، فهرست طوسی، رجال نجاشی، رجال برقی و … نیامده است و مرحوم خوئی فقط نامش را آورده و اشاره‌ای به ثقه بودنش نکرده است. این یعنی چنین روایتی سند ندارند و نمی‌توان آن را به معصومین نسبت داد و بایستی آیه را به معنای ظاهری گرفت. زیرا روایتی می‌تواند آیه را تفسیر کند و مراد الهی را شرح دهد که خود معتبر باشد و مفسر بتواند آن را به معصوم نسبت دهد و بگوید چون معصوم فرموده است، پس مراد خدا نیز همین است؛ اما وقتی اصل روایت خدشه دار است، چگونه می‌توان گفت مراد خدا در این آیه همین است که در روایت غیر معتبر آمده است.