پیدایش اختلاف در کیفیت وضو

سؤال

سلام و تشکر از پاسخ های مناسب و ارزشمند شما، یکی از شنوندگان خواسته است وضو گرفتن در شیعه و سنی را بداند و پیامبر وضو گرفتنشان به چه سبکی بوده و وضو گرفتن کدام یک از شیعه و سنی شبیه پیامبر است؟

دین مبین اسلام اخرین و کامل ترین دین الهی است و قرآن کریم و سنت رسول خدا منبع بزرگ احکام شرعی و فقهی آن به شمار می رود. پس در هر مسئله ای باید با این دو منبع مطابقت داشته باشد. وضو نیز از جمله طهارت های شرعی است که آداب و شرایط ویژه آن باید از این دو منبع اخذ شود. برای نحوه وضو گرفتن در مذهب شیعه و اهل سنت دو دستور متعارف هست که باید ضمن بررسی آیه وضو و سیره نبوی و منشأ اختلاف در وضو آن را واکاوید. ضمن حفظ وحدت مسلمین باید توجه داشت که باب تحقیق علمی بسته نشود تا در این مسیر با شناخت حقیقت سنت پیامبر از آن بزرگوار الگو بگیریم و طبق آن عمل کنیم.

آیه وضو: {{قرآن|أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَوه فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِQ} یعنی : ای کسانی که ایمان آورده اید وقتی قصد نماز کردید پس بشویید صورت هایتان را و دست هایتان را تا آرنج و مسح کنید سرهایتان را و پاهایتان را تا برآمدگی.

از نظر شیعه وضو چهار جزء دارد شستن صورت، شستن دست ها، مسح سر، مسح پاها که البته باید شرایط واجب دیگر مانند نیت، ترتیب و موالات را نیز در عمل به جا آورد.

اهل سنت از چهار گروه عمده تشکیل می شوند، حنفیان، حنبلی ها، شافعی ها، مالکی ها، حنفیان مانند شیعه هستند به جز پاها که به جای مسح معتقد به شستن پاها هستند. حنبلی ها نیز معتقدند واجبات وضو شش تاست ۴ موردی که قرآن ذکر کرده به علاوه ترتیب و موالاه. شافعی ها نیت و ترتیب مذکور در قرآن را به چهار جزء وضو که در قرآن آمده اضافه کرده و معتقد به ۶ واجب هستند مالکی ها نیز علاوه بر ۴ مورد مذکور در قرآن نیت، موالات و دلک الاعضاء (کشیدن دست بر اعضاء) را جزء اجزاء واجب وضو می دانند.

بنابر این گرچه در تعداد اجزاء واجب وضو اختلاف است امّا مهم نیست زیرا در عمل همه آنها، تمام موارد بالا را عمل می کنند برخی به عنوان جزء و برخی به عنوان شرط. تنها اختلاف مهم و اساسی در وضوی شیعه و سنّی در پاهاست شیعه معتقد به مسح پاها و سنی معتقد به شستن آن در وضوست و هر دو به آیه قرآن استناد می کنند. شیعه معتقد است ارجلکم منصوب است و به محل برؤوسکم در (و امسحوا برؤوسکم) است ولی اهل سنت معتقدند (و امسحوا برؤوسکم) مانند جمله معترضه ای است که میان ارجلکم و ایدیکم فاصله انداخته بنابر این شیعه معتقد است دو شستن داریم (فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم) و دو مسح (و امسحوا برؤوسکم و ارجلکم) ولی اهل سنت معتقد به سه شستن و یک مسح هستند. این نظر شیعه در روایات زیادی نیز وارد شده مثلاً امام رضا(ع) فرمود: جبرئیل بر رسول خدا(ص) نازل شد و دو شستن و دو مسح را به او ابلاغ نمود. در روایت دیگری از امام صادق ـ(ع) ـ آمده: جلو سر و جلو دو پای خود را مسح کنید و اول پای راست را مسح کنید. ابن عباس هم نقل کرده که رسول خدا(ص) وضو گرفت در حالی که هر دو پای خود را مسح کشید.

حال باید با یک بررسی تاریخی بفهمیم که این اختلاف در وضو در چه زمانی رخ داده؟ توسط چه کسی؟ به چه انگیزه ای؟ امامان چگونه با آن مقابله کرده اند.

وضو در زمان پیامبر:

بدون شک مسلمانان در زمان آن حضرت به یک گونه وضو می گرفتند. هیچ اختلافی در نحوه وضو گرفتن بین مسلمین گزارش نشده است اگر هم کوچک ترین اختلافی پدید آمده باشد با حضور پیامبر حل شده است به ویژه این که مسلمانان مخصوصاً صحابه در عمل به سنت پیامبر کوشا بودند و از هم سبقت می گرفتند. آن ها توجه داشتند که پیامبر با کدام پا وارد مسجد می شد یا در چه روزی و چه ساعتی ناخن ها را کوتاه می کند چه رسد به نحوه وضو گرفتن که اهمیت بیشتری دارد.

برخی گفته اند: احتمال دارد اختلاف در وضو به علت این است که پیامبر دو گونه وضو گرفته و اگر واقعاً چنین باشد هر دو نوع آن درست است و شخص مکلّف مختار است هر کدام را انجام دهد یا برای احتیاط هر دو نوع وضو را جمع کند. جواب این است که اولاً این تنها یک احتمال است آن هم احتمال بعید ثانیاً هر حکم شرعی باید مستند به قرآن یا سنت نبوی باشد ولی در هیچ یک حتی اشاره ای به آن نشده است بلکه بر صدور فعل واحد از رسول خدا(ص) تاکید دارد ثالثاً: هیچ یک از مذاهب اهل سنت و شیعه معتقد به جمع یا تخییر و این که پیامبر دو نوع وضو می گرفت نبوده و نیستند. آن ها هم که احتیاط می کنند به خاطر این است که نمی دانند سنت رسول خدا(ص) کدام است نه به خاطر این که چون رسول خدا(ص) هر دو را عمل می کرده است.

وضو گرفتن در زمان ابوبکر:

در تاریخ هیچ اختلافی در نحوه وضو گرفتن در زمان ابوبکر نیست بلکه اشاره ای هم به اختلافی نشده هم چنین در هیچ جا نیامده که ابوبکر وضوی پیامبر را توضیح دهد یا عملاً مردم را به وضو گرفتن تعلیم داده و تشویق کند. دلیل آن روشن است زیرا مردم وضوی پیامبر را دیده و روزی چند نوبت به آن عمل کرده اند و پیامبر تازه از میان مسلمانان رفته است بنابر این وضو یک نحوه بوده و بدون اختلاف.

وضو در زمان عمر:

در زمان عمر نیز اختلاف عمده ای در نحوه وضو گرفتن گزارش نشده جز یک مورد آن هم چنین است: مردی وضو گرفته و از روی پای افزار مسح کشید سپس داخل مسجد شد تا نماز بخواند. امیر المؤمنین ـ(ع) ـ فرمود وای بر تو بدون وضو نماز می خوانی؟ (کنایه از این که وضویت صحیح نیست) گفت: عمر چنین امر کرده. حضرت دست او را گرفت و نزد عمر آورده فرمود: (انظرما یروی هذا علیک) یعنی ببین این مرد چه مطلب نادرستی را به تو نسبت می دهد. عمر گفت بله من امر کرده ام زیرا رسول خدا(ص) چنین مسح می کرد حضرت علی(ع) فرمود: آیا چنین مسحی قبل از سوره مائده بود یا بعد از آن عمر گفت نمی دانم. حضرت فرمود پس چرا فتوا می دهی در حالی که نمی دانی.

اگر به کلمه (علیک) دقت کنیم در می یابیم که مسح روی پا مرسوم بوده و عمومیت داشته و عمر هم آن را پذیرفته بود ولی عمر مسح بر روی پاي افزار را که قبل از نزول سوره مائده جایز بود تجویز کرده بود. بنابر این هر دو طرف اختلاف در این که باید مسح کرد موافقند در نهایت عمر با اقرار به عدم علم به تقدم و تأخر آیه سوره مائده چنین حکمی کرده بود. این اختلاف اکنون اصلاً در بین مذاهب نیست و هیچ مذهبی قائل به آن نیست بلکه از همان وقت بساط آن برچیده شده اختلاف کنونی در شستن یا مسح پاست.

وضو در زمان عثمان.

در بین سه خلیفه اول تنها عثمان است که در صدد بیان نحوه وضو گرفتن پیامبر است. او وضوی خاصی را می گیرد و ادعا می کند که همانند وضوی پیامبر است. مهمترین منابع اهل سنت نیز به این مطلب تصریح کرده‌اند، چنانکه کنزل العمّال منشاء اختلاف را عثمان آن هم در زمان خلافتش می داند. مسلم نیز در صحیح مسلم نقل می کند که عثمان وضو گرفت و گفت «مردم» از رسول خدا(ص) مسائلی را نقل می کنند که من نمی دانم چیست ولی من دیدم که رسول خدا(ص) مثل من وضو می گرفت. و فرمود هر کس چنین وضو بگیرد گناهان گذشته اش بخشیده می شود.

بنابر این در زمان عثمان دو نوع وضو بود وضوی عثمان و وصنوي «مردمی» که مخالف وضوی عثمان بودند و آن را مطابق وضوی رسول خدا(ص) نمی دانستند. با کمی دقت در روایات و اسامی مخالفین وضوی عثمانی می فهمیم که «مردم» همان صحابه بزرگ پیامبر و فقها هستند. کسانی مانند علی ـ(ع) ـ انس بن مالک، سعد بن ابی وقاص، ابن مسعود، زبیر، طلحه، مقداد، عبد الرحمن بن عوف، همسران پیامبر و .... امّا وضوی عثمانی را تنها سه نفر نقل کرده اند عبدالله بن عمرو عاص، عبد الله بن زید و ربیع. جای تعجب است عثمان وضو می گیرد و آن را به پیامبر نسبت می دهد در حالی که هیچ یک از صحابه مذکور که بسیار نزدیک تر به رسول خدا(ص) بودند و مدت بیشتری در کنار پیامبر زندگی کرده اند چنین چیزی ندیده اند. عثمان صورت و دست ها را سه بار سه بار شست و پس از مسح سر پاهایش را به جای مسح کردن شست.

وضو در زمان حضرت علی ـ(ع) ـ

سوال: اگر چه عثمان با تاکید فراوان سعی کرد وضوی جدیدی ابداع کند و آن را تا حدی رواج دهد سوال این است که موضع حضرت علی ـ(ع) ـ در قبال این بدعت چه بود و پس از آن در زمان خلافت خود چه اقداماتی در این باره انجام داد.

جواب: اقدامات حضرت را در سه زمینه می توان مطرح کرد: ۱ـ با ظهور بدعت عثمان، صحابه بزرگ پیامبر و عشره مبشره، و همسران پیامبر و برخی فقها و قراء کتاب خدا مخالفت صریح خود را با این نوع وضو صریحاً اعلام می کردند و این وضو به صورت عمومی مورد پذیرش عموم مسلمین واقع نشد تا برخورد خیلی شدیدی از طرف حضرت واقع شود گرچه در بسیاری از موارد که دیگران ساکت بودند حضرت حق را اظهار می کرد البته احتمالاً در این مورد بوده که به دست امویان و عباسیان حذف یا تحریف شده است.

۲ـ وضو یک عمل است بنابر این مخالفت عملی اثر بیشتری دارد. روایاتی هست که حضرت کوزه آبی طلب کرد و صورت و دست ها را شست (هر کدام دوبار نه سه بار) و سرو پاها را مسح کشید پس فرمود: چه کسی از وضوی رسول خدا(ص) می پرسید: وضوی پیامبر چنین بوده چنین است وضوی کسی که بدعت ندارد.

۳ـ تدوین وضوی نبوی در زمان خلافت حضرت علی ـ(ع) ـ به دستور حضرت عده ای مأموریت یافتند سنت نبوی را در علوم و احکام مختلف ثبت و تدوین شود. مثلاً علی بن ابی رافع و برادرش عبید الله از طرف حضرت مأمور شدند کتابی در فقه (وضو و صلاه و .....) بنویسند. صاحب المراجعات گفته امامان معصوم اهل بیت این کتاب را تعلیم داده و شیعیان را به آن ارجاع می دادند.

بنابر این امام علی(ع) تنها وارث راستین پیامبر که به سیره پیامبر عمل می کرد و هیچ تغییر در آن ایجاد ننمود و این روش به شیعه منتقل شد بنابر این وضوی شیعه عین وضوی پیامبر است. قبل از پرداختن به قسمت بعد چند نکته لازم است: پیامبر به عمار فرمود ای عمار همیشه از علی(ع) تبعیت کن وقتی دیدی تمام مردم به یک راه می روند و علی تنهایی یک راه را انتخاب کرده پشت سر علی حرکت کن. این حدیث خود بهترین دلیل است که پیامبر تمام کارهای علی را که وضو نیز یکی از آن هاست مورد تایید قرار داده، و این وضوی پیامبر از طریق فرزندانش (ائمه) به شیعه رسیده است وضوی اهل سنت از طریق اهل بیت نیست بلکه از طریق، افرادی است که قرن ها پس از پیامبر در این مورد نظر داده اند ولی تمام رفتار شیعه از طریق اهل بیت به پیامبر می رسد.

در نتیجه وضو در زمان پیامبر و ابوبکر و عمر یک شکل بود. در زمان عثمان توسط او اختلاف حاصل شد. صحابه بزرگ با او مخالفت کردند و در نهایت به علت فسادهای مالی و تقسیم بیت المال و مناصب حکومتی بین خانواده و خویشاوندان (بنی امیه) و ایجاد بدعت های زیاد در دین مغضوب مسلمین و صحابه و همسران پیامبر شد و به قتل رسید. حضرت علی نیز علاوه بر مخالفت های قولی و فعلی به تدوین کتاب در سنت پیامبر پرداخت تا سنت و سیره رسول خدا از تحریف زدوده شود.

در آخر جدولزیر ارائه می شود تا معلوم شود مشکل نحوه وضو گرفتن پیامبر در بین عموم مسلمین و نوع صحابه حل شده بود و عموم صحابه بزرگ با این که هزاران حدیث نقل کرده اند حدیثی در بیان نحوه وضوی پیامبر نقل نکرده اند جز عده کمی که قابل اعتنا نیست.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

کتاب وضوء النبی، از آیت الله سیستانی.